Ábiw Abdullah Muhammad Ábiw Hasan Ismayıl ibn Ibrahim ibn Muǵira ibn Axnaf Bardizbax al-Buxariy hijrattıń 194-jılı Shawwal ayınıń 13-sánesinde, juma kúni Buxarada tuwıldı. Ol jetim bolıp ósti. 9 jasqa jetkende Quranı kárimdi tolıq yadlap aldı. Hádisti esitiwdi jaqsı kórer edi, er jetkenshe on mıńnan aslam hádisti yadtan biler edi.

Hamid ibn Ismayıl aytadi: “Buxariy menen sabaq alar edim. Biz hár bir hádisti jazıp baratuǵın edik. Buxariy bolsa jazbas edi. Biz onnan “Nege jazbaysız?” dep sorasak, ol: “Qáne, jazǵan nárselerdi kórsetińler” dedi. Biz kórsetkenimizde, biz jazǵan hádislerdi hám ogan jáne 15000 hádis qosıp, yadtan aytıp berdi.”

Imam Buxariydiń kózleri jaslıq waqtında hálsirep, kóre almay qaladı. Bir kúni anası Ibrahim payǵambardı túsinde kóredi. Ol: “Ey hayal, Allah taala kóp duwań sebepli balańa kózin qaytarıp beredi”, deydi. Birneshe kúnnen keyin Imam Buxariydiń kózleri jáne kóre baslaydı.

Imam 18 jasqa tolǵanda anası hám aǵası menen haj etiw ushın Makkai Mukarramaǵa keledi. Haj ámellerin orınlap bolgannan soń, anası hám aǵasın Buxaraǵa jiberip, ózi hádis jıynaw ushın usı jerde qaladı.

Imam Buxariyden: “Ne ushin bul iske qol urdıńız?” dep soralǵanda, bılay juwap bergen: “Bir kúni Rasulullahtı túsimde kórdim, qolımda jelpigish, onı jelpir edim. Bul túsimdi ayırım tús jorıwshılarǵa aytsam: “Sen Rasulullahtan jalǵanlardı jelpip turasań”, – dedi”.

Imam Mákkádaǵi Abdullah ibn Yazid al-Muqriy atlı adamnan sabaq aladı. Soń Xorasan, Baǵdad, Hijaz, Basra, Kufa, Sham, Mısr sıyaqlı jerlerdegi adamlardan hádis toplaydı. Imam Buxariy 600000 hádis toplap, sonnan 100000 sahih, 200000 ázzi hádisti yadlaydı. Bul hádislerdi toplawda 90 000 nan artıq adamnıń aldında boladı.

Múrajja ibn Rajaa aytadı: “Imam Buxariy Allahtıń jerde júriwshi mójizesi edi”.

Muhammad ibn Yusuf aytadı: “Bir kúni Rasulullahti túsimde kórippen. Ol adam: “Qayaqqa ketip baratırsań?” dep soraydı. Men “Muhammad ibn Ismayıldıń qasına” dep juwap bersem: “Onday bolsa, mennen sálem aytıp qoy”, – dedi.

Imam Ahmad ibn Hanbal aytadi: “Hadis yadlaw tórt adamda tamam boldı: Ábiw Zar’ata ar-Raziy, Ismayıl al-Buxariy, Imam Darimiy, Hasan ibn Shuja al-Balhiy”.

Imam Buxariydiń ustazlarınan biri Abdullah ibn Xalid Amiriy: “Buxariydiń kókiregindegi túgi boliwǵa razı edim”, degen.

Al-Firyabiy aytadi: “Bir kúni Buxariydi túsimde kórdim. Ol kisi Rasulullahtıń artınan júrer edi. Buxariy Rasulullahtıń ayaq izlerine ayaǵın qoyar edi”.

Buxariy ózliniń “Jame’ Sahih” kitabın 16 jılda jazıp pitkeredi. “Qashan mine usı kitabıma bir hádis kiritsem, ǵusıl qılıp, eki rakaat namaz oqır edim”, dep aytadi. Ulamalar bul kitaptı Qurannan keyingi eń sahih kitap dep biledi.

Muhammad ibn Yusuf aytadi: “Rasulullahtı tús kórdim, maǵan: “Qanshaǵa shekem fiqh oqıysań? Meniń kitabımdı oqıp kórseń bolmay ma?” – dedi. Men: “Siziń kitabıńız qaysı?” dep soraǵanımda, ol: “Muhammad ibn Ismayıldıń kitabı meniń kitabım”, – dedi.

Sol waqıttaǵı ulamalardan bolǵan Hákim atlı alım aytadi: “Bul dúnya astın-ústin etip jiberilse de, Buxariy sıyaqlı hádisti biletuǵın hám onı yadlaytuǵın adam tabılmaydı”.

Imam Buxariydiń “Sahih” kitabına 82 sholiw jazılǵan. Olardan eń belgilileri Asqalaniydiń “Fathul-Bariy”, al-Karamiydiń “Kawkabud-Daroriy”, Qastalaniydiń “Irshadus-Sariy”, Imam Suyutiydiń “At-Tawshih”, Badruddin al-Ayniydiń “Umdatul-Qariy”, Muhammad Anwar Kashmiriydiń “Fayzul-Bariy” kitapları bolıp esaplanadı.

Imam Buxariy “Al-Jome’ as-Sahih”ten basqa jáne bir qansha kitaplardıń avtorı.

“Adabul-mufrad”, “Birrul-walidayni”, “Tarixul-kabir”, “Musnadul-kabir”, “Kitab-u asmai sahaba”, “Tafsirul-kabir”, “Xalqi af’ali ibad”, “Sulfsiyatul Buxoriy”, “Hadisun-Nabawiy”, “Tarixus-saǵir”, “Zuafaus-saǵir” hám basqa kitaplar usılar qatarına kiredi.

Imam Buxariydiń ustazları kóp bolǵan, ol Áliy ibn al-Madiniy, Ahmad ibn Hanbal, Ishaq ibn Raxawayx, Ábiw Abdullah Muhammad ibn Jáfar al-Musnadiy, Muhammad ibn Salam hám basqalardan sabaq alǵan. Imam Buxariy bunnan tısqarı Hammad ibn Shakir, Ibrahim ibn Munzir, Tahir ibn Muhammad, Ábiw Talha Mansur, Muslim, Termiziy, Nasaiy, Ábiw Bakir ibn Ishaq, Ábiw Fazl Ahmad ibn Salma, Ábiw Bakir ibn Ábiw Dunya, Xusayn ibn Muhammad al-Qabbaniy, Sahl ibn Shadiwayh al-Buxariy hám basqa da shákirtlerge ustazlıq etken.

Imam Buxariy kóp qalalarda ómir ótkeredi. Keyin ala óz ana jurtın saǵınıp, Buxaraǵa qaytıp keledi. Imam Buxariydi Buxara xalqı júdá jaqsı kútip aladı, bul jerge kelgen kúnleri basınan altın shashadı.

Eger Imam Buxariy meshitte hádis aytıp, sabaq beretuģın bolsa, meshit tolıp ketetuǵın, adamlar sanı 10 mıń, geyde 20 mıńnan asıp ketetuǵın edi. Hár waqıtta bolǵanı sıyaqlı kemsitiwshiler, kóre almawshılar, ǵıybatshılar sol waqıttaǵı Buxara ámiri Xalid ibn Ahmadtıń aldına kelip: “Buxariy xalıqtı ózine awdarıp alıptı, tezirek bir shara kórmeseńiz, xalıq sizden júz burıp ketedi”, – deydi. Xalid bul iste óziniń jaqınları menen másláhátlesedi. Olar: “Buxariy júdá belgili adam, oǵan jamanlıq islengen bolsa, xalıq qozǵalań kóteredi, jaqsısı, oni xalıqtan ajıratıp aliw kerek”, dep másláhát beredi.

Xalid Imam Buxariyge adam jiberip, sarayǵa kelip, ámir hám ámeldarlardıń perzentlerine sabaq beriwdi usınıs etedi. Buxariy bunnan bas tartadı. Xalid jáne elshi jiberip, kitapları menen tez arada Ámirdiń aldına keliwin buyıradı. Buxariy bolsa: “Ilimge keledi, ilim hesh qashan barmaydı”, dep juwap beredi. Bul gáplerge shıday almaǵan ámir Buxariyge bul jerden tezlik penen shıǵıp ketiwin buyıradı. Buxariy ámirdiń ziyanına duwa etip, Samarqandqa qarap jol aladı. Samarqandtan eki shaqırım uzaqlıqtaǵı Xartań awılına kelip, tuwısqanlarınıń úyine tusedi. Bul jerde úsh kún turadı. Usı kúni túngi namazların oqıp bolǵannan soń: “Rabbim! Jer keń bolıwına qaramastan, maǵan tar bolıp ketti. Meni óz aldıńa shaqır”, dep duwa etedi.

Ǵalib ibn Jabrayil aytadi: “Samarqand xalqı Buxariydiń aldına kelip, áne usı jerde jasawın ótinish etti. Buxariy buǵan razılıq berip, saparǵa atlandı. Endi atları tárepke tórt-bes adım basqanında birden haldan tayıp, jıǵılatuǵın dárejege kelip qaldı. Imamdı úyge alıp kirdi hám ol kóp ótpey, qaytıs boldı. Erteńine janazası oqılıp, qábirge qoyıldı. Qábirintn bir neshe kún xosh iyisli mushk anbar iyisi taralıp turdı. Imam Buxariydiń qaytıs bolǵanı haqqındaǵı xabar sol waqıttaǵı xalifa Ibn Tahirge jetip bardı. Xalifa ámir Xalid ibn Ahmadtıń betine kúye súrtip, oni eshekke teskerı otırǵızıp, sazayi qılıwǵa, soń shólge jiberiwge buyrıq berdi. Shólde onı jırtqısh haywanlar jep ketti. Allah Taala jáhil ámirdi usı dúnyanıń ózinde-aq jazalap qoydı”.

Abdulwahid ibn Adam at-Tawawisiy aytadi: “Bir kúni Rasulullahti túsimde kórdim. Ol kisi menen bir topar sahabaları da bar edi. Rasulullah tap birewdi kútkendey, bir tárepke qarap tur edi. Oǵan sálem berdim: “Kimdi kutip turıpsız, ey Rasulullah?” desem, Rasulullah sallallahu alayhi wa sallam: “Muhammad ibn Ismayıl al-Buxariy” dep juwap berdi. Men eki-úsh kúnnen keyin Buxariydiń qaytıs bolǵanın esittim. Sorastırsam, Rasulullahtı túsimde kórgen kúnim qaytıs bolǵan eken”.

Imam Buxariy hijrattıń 256 jılı, Shawwal ayınıń baslarında Fitr hayıtı keshesinde qaytıs boldı. Bul insan 13 kún kem 62 jıl ómir súrdi

“Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy” orta arnawlı

islam bilim jurtı oqıtıwshısı: Smamutov Kayratdin