Óziniń dóretiwshilik hám ilimiy iskerligi dáwirinde Termiziy bir qansha shıǵarmalar jazadı, olardıń kópshiligi tikkeley hádislerge baǵıshlanǵan. Islam ulamaları arasında dáslepki dáwirden baslap hádislerdiń durıslıǵı, olardıń isenimli dereklerge tiykarlanıwına úlken itibar berilgen. Máselen, sol dáwirdiń ózinen baslap-aq, anıq emes, shala-chulpa, hátteki jalǵan hádisler de xalıq arasında tarqala basladı. Bunday waqıtlarda olar qayta-qayta tekserilip, muhaddislerdiń tınımsız miyneti nátiyjesinde dáslepki halına qaytarılıp, jazba túrde jazıp alınǵan. Nátiyjede islam ulamaları arasında isenimli derekler tiykarında jıynalǵan hám tártipke salınǵan altı hádis toplamı (Sihahi sitta) avtorları eń abıraylı hám abıraylı muhaddisler dep tán alınǵan. Mine usı tán alınǵan belgili muhaddislerden biri Imam Termiziy bolıp tabıladı. Keliń, muhaddis babamızdıń shıǵarmaları menen qısqasha tanısıp ótemiz:
“Al-jome’ as-sahih.” Imam Termiziydiń dóretiwshilik iskerliginde dóretilgen shıǵarmaları arasında “al-jome’ as-sahih” (Iyisimli toplam) eń tiykarǵı orındı iyeleydi. Bul shigarma, joqarıda atap ótkenimizdey, “Al-jome’ul kabir,” (Úlken toplam), “Sahih Imam Termiziy,” “Sunanı Imam Termiziy” sıyaqlı atlar menen de ataladı. Tariyxshı Ibn Hajar Asqalaniydiń jazıwınsha, Imam Termiziy bul shıǵarmanı 270-jili (eramizdiń 884-jılı) yaǵnıy derlik alpıs jaslarında, ilimde úlken tájiriybe arttırıp, imamlıq dárejesine erisken.
Bul shıǵarmanıń qoljazbaları dúnyanıń bir neshe qalalarında, sonday-aq, ózimizde, Ózbekstan Ilimler akademiyası, Ábiw Rayxan Beruniy atındaǵı Shıǵıstanıw institutında da saqlanbaqta. Áhmiyetli derek sıpatında “al-Jome’ as-sahih” bir neshe márte basıp shıǵarılǵan. Bugan dálil retinde 1283 (1866) jilda Mitada, 1292 (1875) jilda Qohirada, sonday-aq, 1980 jilda Beyrutta basıp shiģarilganligin kórsetiw jetkilikli. Imam Termiziydiń bul áhmiyetli shıǵarmasına bir qatar túsinikler de jazılǵan bolıp, olardan ibn Arabiy atı menen belgili bolgan Imam Hafiz Abu Bakr Muhammed Ashbiliydin “Aridatul Ahvaziy ala kitap Imam Termiziy” atlı 13 juz (bólim) dan ibarat túsiniklerin keltiriw múmkin. Bul sholıw dáslep 1931-jılı Kairde basıp shıǵarılǵan.
Imam Hafiz Abu Ali Muhammed Abdurrahman ibn Abdurahim Mubarakfuriy qálemine tiyisli jáne bir sholıw da “Tuhfatul-Ahvaziy bisharxi Imam Termiziy” dep ataladı. Tórt juzdan ibarat bolǵan bul shıǵarma 1979-jılı Beyrutte basıp shıǵarılǵan (Hindstan baspası da bar). Egipet ilimpaz hám jazıwshısı Jamoliddin Abdurrahman ibn Abu Bakr Suyutiydiń (1445-1505) Imam Termiziy shıǵarmasına jazǵan shıǵarması “Qutıl muǵtaziy ala Jome Imam Termiziy” (onnan eki bólimi basıp shıǵarılǵan) dep atalgan. Bulardan basqa, Muxammed ibn Abdukadir Abu Tayyib Madaniydiń “Sharhu Sunani Imom Termiziy,” Axmed Muxammed Shakirdiń “Tahqiq va sharhu Jome’ Imom Termiziy” (onnan eki bólegi 1937-jili Mustafaul Babiyul Halabiy tárepinen basıp shigarilgan),
Muhammed Yusuf Bannuriydiń “Maarif sunani sharh sunani Imom Termiziy” (oniń birinshi bólimi 1963-jılı Pakistanda basıp shigarilgan), Siroj Ahmad Sarhandiydiń “Sharh Sunani Imom Termiziy” atlı parsısha sholıwı, sonday-aq, Rashib Axmadul Kanuhiydiń “Al-kavkab ad-durriy ala Imam Termiziy” (Hindstanda basıp shigarilgan), Muhammed Anvar Shah Kashmiriydiń eki juzdan ibarat. “Al-árf ash-shaziy ala Jome’ Imam Termiziy” (bul shiǵarma Hindstanda da basıp shıǵarılǵan) hám aqırında Abul Hasan Muhammed ibn Abdulhadiy Sanadiydiń (ol 1138-jılı qaytıs bolǵan) “Hashiya ala Sunanı Imam Termiziy” sıyaqlı túsiniklerin kórsetiw múmkin.
Abu Ali Mansur ibn Abdulloh Xolidiy aytqan: “Imam Termiziy: “Men “Sunanı Termiziy”di jazıp, oni Hiyaz, Irak, Xorasan alımlarına kórsettim. Hámmesi bul kitaptan kewilli boldı hám: “Kimnin úyinde bul kitaptan bolsa, tap onıń úyinde Payǵambar sawlatı menen sóylesip turǵanday boladı,” – dedi.” “Al-jome'”de paydalı ilim, tolıq payda hám úlken máseleler jámlengen. Ol islam tiykarlarınan biri.
Sunanı Termiziy” ol insannıń imam, quvvayi hofiz hám fiqh iyesi ekenliginin ayqın dálili. Biraq hádislerdi qabıl etiwde kóp qatań turmaǵanlar hám ráwiylerge baha beriwde de kewilli bolǵan. Ibn Tayırdıń “Al-Mansur” kitaplarında jazılgan: “Shayxul islam Abu Ismayıldıń: “Termziydiń “Al-jome Imam Termiziy” shıǵarmaları Buxariy hám Muslimniń kitaplarına qaraǵanda paydalıraq. Sebebi Buxariy hám Muslimniń kitaplarınan ilimpazlar ǵana, Termiziydiń kitaplarınan bolsa hámme paydalana aladı,” – degenlerin esittim.
Abu Isa Termiziy shıǵarmaları házirgi waqıtta da óz qádirin joǵaltqan joq. Onıń “Al-jome’ as-sahih,” “Ash-shamoil an-nabawiyya” sıyaqlı shıǵarmalarında keltirilgen hádisler úlken tárbiyalıq áhmietke ie bolıp, insanlardı hadal, ádil, isenimli, diyonatlı, pák, miynet súygish, márhamatlı, miyrim-shápáátli, ata-ana, hayal-qızlarǵa húrmet-izzetli bolıwǵa shaqıradı.
Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy
orta arnawli islam bilim jurti oqitiwshisi
Sultan Radjapov