Фиқҳий мазҳаблар (фиқҳ мактаблари) ислом ҳуқуқий тизимининг турли йўналишларини ифодалайди ва мусулмон жамоалари ўртасида шариат қоидалари бўйича турлича тушунча ва қонунчилик амалиётини шакллантирган. “Фиқҳ” атамаси араб тилида “тушуниш”, “англаш” маъносини билдиради ва ислом қонунчилигида инсонларнинг амалий масалалардаги хатти-ҳаракатларини тартибга солиш учун фатволар, ҳукмлар ва қоидалардан иборатдир.

Фиқҳий мазҳаблар Пайғамбар Муҳаммад (с.а.в.) вафотидан кейин пайдо бўлди, чунки у даврда шариатга тегишли масалаларда турлича фикрлар юзага кела бошлади. Бу мазҳаблар шариатнинг Қуръон ва суннатга асосланган ҳуқуқий манбаларидан ва уларнинг турли усуллари орқали аҳкомларни чиқариш усули билан фарқ қилади. Ислом дунёсида тўртта асосий фиқҳий мазҳаб бор: Ҳанафий, Моликий, Шофеий ва Ҳанбалий.

1. Ҳанафий мазҳаби
   Ҳанафий мазҳаби ислом дунёсида энг кўп тарқалган фиқҳий мактаб ҳисобланади. Бу мазҳабнинг асосчиси Абу Ҳанифа Нўъмон ибн Собит (699–767) бўлиб, у Қуръон ва суннатга асосланган ҳолда инсон ақлини ҳам ишлатишга катта эътибор қаратган. Ҳанафийлар фиқҳда қиёс, раъй (шахсий фикр), ва истихсон (яхшиликка қарор) каби усулларни қўллайдилар. Бу мазҳаб Миср, Туркия, Ироқ, Ҳиндистон, Покистон ва Марказий Осиё давлатларида кенг тарқалган.
2. Моликий мазҳаби
   Моликий мазҳабининг асосчиси Молик ибн Анас (711–795) бўлиб, у Мадина шаҳрида яшаган саҳобаларнинг амали ва одатларини қўллашга кўпроқ эътибор қаратган. Моликийлар учун Мадина аҳлининг амаллари суннатнинг муҳим манбаи ҳисобланади. Бу мазҳаб Марокаш, Алжир, Тунис ва бошқа Шимолий Африка давлатларида кўпроқ тарқалган.
3. Шофеий мазҳаби
   Шофеий мазҳабининг асосчиси Муҳаммад ибн Идрис аш-Шофеий (767–820) бўлиб, у Қуръон ва суннатни шариатнинг асосий манбалари деб ҳисоблаган. У истихсон ва раъйни чеклашга ҳаракат қилиб, кўпроқ қиёсга асосланган ҳуқуқий методологияни ишлаб чиққан. Бу мазҳаб Миср, Индонезия, Малайзия ва Яманда кенг тарқалган.
4. Ҳанбалий мазҳаби
   Ҳанбалий мазҳаби Аҳмад ибн Ҳанбал (780–855) томонидан асосланган бўлиб, у шариатда суннатни Қуръондан кейинги энг муҳим манба деб билган ва қиёс ёки раъйни чеклаган. Бу мазҳаб Саудия Арабистонида ва Кўрфаз давлатларида кенг тарқалган.

Хулоса
Фиқҳий мазҳаблар ислом умматининг турли жамоалардаги ҳуқуқий масалалардаги тафовутлари ва тушунчаларини ифодалайди. Бу мазҳаблар турли минтақаларда тарқалган ва мусулмонлар орасида ҳукм юритувчи амалиётларни бошқаришда муҳим ўрин тутган. Мазҳаблар ўртасидаги фарқлар ислом динининг бой ҳуқуқий меросини ифодалаб, мусулмонлар ҳаётида кўплаб амалий масалаларга ечим топишда ёрдам беради.

Муҳаммад ибн Аҳмад ал-Беруний ўрта махсус ислом билим юрти ўқитувчиси О.Шамуратов