«Qiroat» so‘zi arabcha masdar bo‘lib, lug‘atda «jamlash» va «qo‘shish» degan ma’noni bildiradi. Zotan, qiroat qilgan shaxs harflarni jamlagan va bir-biriga qo‘shgan bo‘ladi. Qur’oni Karim ham suralarni va o‘tgan ilohiy kitoblardagi ma’nolarni o‘zida jamlagani uchun Qur’on deb nomlangan. Ulamolar istilohida, xususan, Ibn Jazariyning ta’rifida esa: «Qiroatlar Qur’on kalimalarini ado etish kayfiyati haqidagi va ularning ixtiloflarini naql qiluvchiga nisbat beradigan ilmdir».

Ibn Jazariy qorining ta’rifida quyidagilarni aytadi: «Qori – qiroat olimi bo‘lib, uni og‘zaki rivoyat qilgan kishidir. Misol uchun, agar u «Tafsir» kitobini yod olgan bo‘lsa ham, agar o‘sha kitobdagi narsalarni silsilaga asosan, og‘izma-og‘iz olmagan bo‘lsa, uni boshqalarga o‘qitishga haqqi yo‘q. Chunki qiroatlar faqatgina eshitish va og‘zaki naql qilish bilan hukm qilinadigan narsadir». «Tafsir» – qiroat ilmining imomlaridan biri Abu Amr Doniyning yetti qiroatga bag‘ishlangan «At-Tafsir fil-qiroatil-ashr» nomli kitobidir. Ushbu ta’rifdan Qur’oni Karimni kitobdan o‘qib olgan, ovoz yozish vositalariga taqlid qilib o‘rganib olganlar va boshqa shu kabilar hech qachon qori bo‘la olmasligini anglab olamiz. Agar bir kishi o‘z holicha tajvid kitoblarini puxta o‘rgansa, so‘ng qiroatga oid boshqa kitoblarni ham yodlab, suv qilib ichib yuborgan bo‘lsa, o‘zi Qur’oni Karimni eng mashhur qorilarga o‘xshatib tilovat qilayotgan bo‘lsa ham, qori bo‘lmaydi. Faqatgina Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga yetadigan silsilaga a’zo bo‘lgan qoridan og‘zaki eshitib, yodlab, o‘sha ustozga qayta tilovat qilib, ijozatini olgan kishigina qori bo‘ladi.

Ulamolarimiz Qur’oni Karim va qiroatlar o‘ziga xos ikki alohida-alohida narsalar ekanini ta’kidlaganlar. Bu borada imom Zarkashiy quyidagilarni aytadilar: «Bilki, Qur’on va qiroatlar ayri-ayri ikki haqiqatdir. Qur’on Muhammad sollallohu alayhi vasallamga bayon va e’joz – ojiz qoldirish uchun nozil bo‘lgan vahiydir. Qiroatlar esa o‘sha vahiy lafzlarining harflar yozilishi yoxud yengil, og‘ir va shu kabi talaffuz kayfiyatidagi turlichaligidir».

Alloh taolo “Yusuf” surasini, 2-oyatida shunday marhamat qiladi: “Albatta, Biz uni (Kitobni) anglashingiz uchun arabiy Qur’on tarzida nozil qildik”. Maʼlumki, arablar bir nechta nufuzli qabilalardan tashkil topgan. Har bir qabilaning shevasi mavjud. Mazkur qabilalarning shevasidagi farqlar soʻzning talaffuzda sezilib tursa-da, odatda, maʼnosiga katta taʼsir koʻrsatmaydi. Bu ham arab tilining jozibadorligi va keng qamrovli ekanining bir koʻrinishidir. Qurʼonning arab tilida “yetti harf”da nozil boʻlishi hikmatining siri ham shunda.

Imom Buxoriy «Jomi’us-sahih»larining «Tafsir kitobi» bobida Ibn Abbos (r.a.)dan shunday rivoyat qiladilar: «Rasululloh (s.a.v) aytdilar: «Jabroil (a.s) menga Qur’onni bir qiroat bilan o‘rgatdilar. Men Ul zotga murojaat qilib, qiroat yo‘lini ko‘paytirishni so‘radim. To qiroat yetti xilga yetmaguncha, men so‘rashdan, Ul zot esa ziyoda qilishdan to‘xtamadilar». Abdulloh ibn Mas’ud (r.a.) rivoyat qildilar: «Rasululloh (s.a.v.) dedilar: «Qur’on yetti harf (Hadisning arabcha matnidagi «yetti harf» so‘zi yetti qiroat, yetti lug‘at va yetti xil ma’no, deb tarjima qilinadi.)da nozil bo‘lgan. Har bir harfning ichki va tashqi holati mavjud. Har bir harfning haddi-chegarasi bor. Har bir had ochiq-oydin ma’lumdir». Imom Muslim rivoyatlarida Ubay ibn Ka’b shunday deydilar: «Payg‘ambarimiz (s.a.v.) Makkaning bir mavze’ida edilar. Huzurlariga Jabroil (a.s.) kelib: «Rabbingiz sizga Qur’oni Karimni ummatingizga bir harfda o‘qib berishingizni buyurdi», — dedilar. Rasululloh (s.a.v.): «Men Parvardigorimning afv va mag‘firatini so‘rayman. Ummatim Qur’onni bir harfda o‘qishga qodir emas», dedilar. Ikkinchi marta kelganlarida: «Rabbingiz sizga Qur’oni Karimni ummatingizga ikki harfda o‘qib berishingizni buyurdi», — dedilar. Rasululloh (s.a.v.): «Men Parvardigorimning afv va mag‘firatini so‘rayman. Ummatim Qur’onni ikki harfda o‘qishga ham qodir emas», —dedilar.

Uchinchi marta kelganlarida: «Rabbingiz sizga Qur’oni Karimni ummatingizga uch harfda o‘qib berishingizni buyurdi», — dedilar. Rasululloh (s.a.v.): «Men Parvardigorimning afv va mag‘firatini so‘rayman. Ummatim Qur’onni uch harfda o‘qishga ham qodir emas», — dedilar. Jabroil (a.s.) to‘rtinchi marta kelganlarida: «Rabbingiz sizga Qur’oni Karimni ummatingizga yetti harfda o‘qib berishingizni buyurdi. Yetti harfdan qaysi birida o‘qisalar ham to‘g‘ri o‘qigan bo‘ladilar», dedilar. Qur’oni Karimning «yetti harf»da nozil bo‘lganligiga dalolat qiluvchi hadislar mutavotir darajasida bo‘lib, barcha sahih kitoblar, jumladan: Buxoriy, Muslim, Molik, Abu Dovud, Nasaiy, Termiziy va boshqa muhaddislarning «Sahih» va «Sunan»larida ulug‘ sahobalar Abu Hurayra, Ubay ibn Ka’b, Abdulloh ibn Mas’ud, Umar ibn Xattob, Ibn Abbos (r.a.) va boshqalardan rivoyat qilingan.

Ammo «yetti harf»dan murod nima ekanligi haqida ulamolar turli fikrlar bildirganlar. Abu Hotim Muhammad ibn Habbon al-Bustiyning yozishicha, bu borada o‘ttiz beshta fikr bildirilgan. Imom Qurtubiy «Al-Jomi’ li-ahkomil Qur’on» nomli tafsirida eng mashhur bo‘lgan beshta fikrni aytib o‘tgan:

1. Sufyon ibn Uyayna, Abdulloh ibn Vahb, Ibn Jarir at-Tabariy, At-Tahoviy va boshqa olimlarning fikrlariga qaraganda, «Yetti harf»dan murod lafzi boshqa, ma’nosi bir xil bo‘lgan so‘zlardir. Masalan, «kel» ma’nosidagi «aqbil», «ta’ola», «lahalumma» kabi. At-Tahoviy aytadi: «Bu fikrni Abu Bakra rivoyat qilgan quyidagi hadis tasdiqlaydi: «Jabroil (a.s.) Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning huzurlariga kelib: «Qur’onni bir harf bilan o‘qing!» — dedilar. Mikoil (a.s.) esa: «Ziyoda etishni talab qiling!» — dedilar. Payg‘ambarimiz (s.a.v.) talab qildilar. Jabroil (a.s.) «Qur’onni ikki harf bilan o‘qing!» — deb buyurdilar. Mikoil (a.s.) esa: «Yana ziyoda etishni talab qiling!» — dedilar. Payg‘ambarimiz (s.a.v.) talab qildilar. Shu tariqa Qur’oni Karim yetti harfda o‘qiladigan bo‘ldi. Keyin Jabroil (a.s.) dedilar: «Yetti qiroatning hammasi ham to‘g‘ri, ya’ni «halumma», «ta’ola», «aqbil» (uchchalovi ham «kel» ma’nosida) yoki «izhab», «asri’», «ajjil» (uchchalovi ham «ket» ma’nosida) so‘zlari kabi, illo «rahmat» oyati o‘rniga «azob» oyati yoki «azob» oyati o‘rniga «rahmat» oyatini aralashtirib o‘qib yubormasa bo‘ldi». Ubay ibn Ka’b Qur’oni Karimning «Hadid» surasidagi«unzuruno» so‘zi o‘rniga «amhiluno», «axxiruno», «urqubuno» so‘zlarini, «Baqara» surasidagi oyatida «mashav» so‘zi o‘rniga «marru», «sa’av» so‘zlarini qo‘yib o‘qiganlar. Bularning barchasi lafzi boshqa, ammo ma’nosi bir xil so‘zlardir». At-Tahoviy aytadilar: «Qur’oni Karimning tilovatiga bunchalik kenglik berilganiga sabab shuki, Qur’on nozil bo‘lgan qavm o‘qishni ham, yozishni ham bilmaydigan «ummiy» odamlar edi. Agar ular o‘z lahjalaridagi gapni yaxshi eslab qolmasalar, boshqa qabila lahjalarini yodlash, tushunish va esda saqlashlari qiyin edi».
2. Qoziy Ibn At-Toyyib, Ibn Abdulbir, Ibn Atiyya, Al-Xitobiy, Abu Ubayd al-Qosim ibn Sallom singari olimlarning fikrlaricha, Qur’oni Karim oyatlari orasida arablarning yetti qabila gaplashadigan lug‘atlar mavjud. Masalan, ba’zi Quraysh qabilasiga, ba’zi so‘zlar Huzayl qabilasiga, ba’zilari Havozinga, ba’zilari esa Yaman qabilasiga mansub so‘zlardir. Qoziy Ibn At-Toyyib aytadilar: «Hazrat Usmon (r.a.) Qur’oni Karimni yozayotgan vaqtda kotiblarga: «Agar biror so‘zda Zayd bilan ixtilof qilsalaringiz Quraysh lug‘ati bo‘yicha yozinglar, chunki Qur’oni Karim Quraysh lug‘ati bo‘yicha nozil bo‘lgan», — deganlarida, «Qur’onning ko‘p qismi Quraysh lug‘atida nozil bo‘lgan»ligini nazarda tutganlar. Holbuki, Qur’onda Quraysh lug‘atidan bo‘lmagan so‘zlar talaygina. Buning ustiga Alloh Ta’olo Zuxruf surasi, 3-oyatida: «Biz uni arab tilidagi Qur’on qildik?»— dedi, «Quraysh tilida» demadi. Shunga qaraganda, Qur’oni Karim turli arab qabilalarining lahjalarida nozil bo‘lganini ta’kidlashimiz mumkin. Umar ibn Xattob, Ibn Abbos singari Quraysh qabilasidan chiqqan zabardast olim sahobalarning ba’zi so‘zlar ma’nosini tushunmasdan, sarosimada qolishlari ham ushbu toifa olimlarning fikrlarini tasdiqlaydi». Nukus Muhammad ibn Axmad al-Beruniy o’rta maxsus bilim yurti oqituvchisi Nurbol Abdreymov