Ullı alimlardan biri – ataqlı muhaddis Abiw Isa Muhammad at-Termiziydin` tolıq atı Abiw Isa Muhammad ibn Sawra ibn Muwsa ibn ad-Dahhok as-Sullamiy (omiriniń aqırlarında kózi azzi bolıp qalǵani sebepli ad-Dariyr laqabı menen de atalǵan) at-Termiziy bolıp, ol hijriy jıl esabı esapta 209 (eramizǵa shekemiy 824) jılda Termizde, bay bolmaǵan shańaraqta tuwıldı. Onıń jaslıq jılları Termiz qalasında ótip, dáslepki bilimdi de sol qalada alǵan. Balalıǵınan oǵada ziyrekligi, yadlaw qábiletiniń kúshliligi hám kem ushraytuǵın qábileti menen óz ten`leslerinen ajralıp turǵan at-Termiziy diniy hám dúnyalıq pánlerdi, ásirese, hádis ilmin bólek qızıǵıwshılıq penen iyelegen jáne bul boyınsha óz bilimlerin turaqlı asırıw ushın kóplegen Shıǵıs mámleketlerine sapar etken. Atap aytqanda, ol uzaq jıllar Iraqda, Isfahon, Xurasan, Makka hám Madinada jasaǵan.
Óz dóretiwshilik hám ilimiy jumısı dáwirinde Imam Termiziy bir qansha dóretpelerdi jazdı, olardıń kópshilik bólegi tikkeley hádislerge arnalǵan. Islam ulamaları arasında dáslepki dáwirden baslap hádislerdiń tuwrılıǵı, olardı isenimli dereklerge tıykarlanıwına úlken itibar berilgen. Mısalı, sol dáwirdiń ózinen baslap aq uǵımsız, shala, hátte jalǵan hádisler de el, xalıq arasında tarqay baslaǵan. Sonday payıtlarda olar qayta -qayta tekserilip, muhaddislerdin` tinimsiz miyneti nátiyjesinde negizgi halina qaytarılıp, jazba túrde belgilengen. Nátiyjede islam ulamaları arasında isenimli derekler tiykarında tóplanǵan hám tártipke keltirilgen altı hádisler kompleksi (Sihahi Sitta) avtorları eń abıraylı hám isenimli muhaddisler dep tán alınǵan. Mine sol ataqlı muhaddislarden biri – Imam Termiziy bolıp tabıladı. Keliń, muhaddis babamızdıń dóretpeleri menen qısqasha tanısıp ótemiz:
“Al-jome’ as-sahih en` isenimli dep esaplanǵan hádis”. Imom Termiziydin` dóretiwshilik iskerliginde jaratılǵan dóretpeleri ishinde “al-jome’ as-sahih eń isenimli dep esaplanǵan hádis” (Isenimli jıynaq ) eń tiykarǵı orındı iyeleydi. Bul dóretpe, joqarıda belgilegenimizdey, “Al-jome’ul kabiyr”, (Úlken jıynaq ), “Eń isenimli dep esaplanǵan hádis Imam Termiziy”, “Sunani Imam Termiziy” sıyaqlı atlar menen de júritiledi. Tariyxshi Ibn Hajar Asqalaniydin` jazıwına qaraǵanda, Imam Termiziy bul shıǵarmasın 270-hijriy sa`nede miladiy jıl esabı (884-eramizǵa shekemiy) jılda, yaǵnıy derlik alpıs jaslarında, ilimde úlken tájiriybe arttırıp, imamliq dárejesine eriskennen keyin jazıp tamamlaǵan. Bul dóretpe qoljazbalari dúnyanıń bir qansha qalalarında, sonıń menen birge, ózimizde, Ózbekstan Pánler Akademiyası, Abu Rayhan Beruniy atlı Shıǵıstanıw institutında da saqlanıp atır. Zárúrli derek retinde “al-Jome’ as-sahih eń isenimli dep esaplanǵan hádis” bir neshe ret baspa etilgen. Buǵan dálil retinde 1283 (1866 )-jılı Mitohda, 1292 (1875)-jılı Qohirada, sonıń menen birge, 1980-jılı Bayrutda baspa etilgenligin kórsetiw jetkilikli.
Imam Termiziydin` bul zárúrli shıǵarmasına bir qatar sholiwlar da jazılǵan bolıp, olardan ibn Arap atı menen ataqlı bolǵan Imam Qurandı yadǵa biletuǵın adam Abiw Bakr Muhammad Ashbiliydin` “Oridatul Ahvaziy ala kitap Imom Termiziy” atlı 13 juz (bólim) nen ibarat sholiwlarin keltiriw múmkin. Bul sholiw daslep 1931-jılda Qohirada baspa etilgen. Imam Qurandı yadǵa biletuǵın adam Abiw Ali Muhammad Abdurrahmon ibn Abdurahim Muborakfuriy qálemine tiyisli taǵı bir sholiw da “Sıytul-Ahvaziy bisharhi Imom Termiziy” dep ataladı. Tórt juzden ibarat bolǵan bul dóretpe 1979-jılda Bayrutda baspa etilgen (Indiya basılıwı da ámeldegi). Egipetlik alım hám avtor Jamoliddin Abdurrahmon ibn Abu Bakr Suyutiydin` (1445-1505) Imam Termiziy shıǵarmasına jazǵan sholiwi “Qutıl mug’taziy ala Jome’ Imom Termiziy” (odan eki bólegi baspa etilgen) dep atalǵan. Bulardan tısqarı, Muhammad ibn Abduqo bolıp tabıladı.
Abu Toyyib Mádeniydiń “Sunani Imom Termiziy”, Ahmad Muhammad Shokirdin` “Tahqiq hám sholiw Jome’ Imam Termiziy” (onnan eki bólegi 1937-jılda Mustafaul Bobiyul Halabiy tárepinen baspa etilgen), Muhammad Yusuf Bannuriydin` “Sunani Imom Termiziy” (onıń birinshi bólegi 1963-jılda Pakistanda baspa etilgen), Siroj Ahmad Sarhandiydin` “Sunani Imom Termiziy” atlı parsısha túsindiriwi, sonıń menen birge, Rashib Ahmadul Kanuhiydin` “Ad-durriy ala Imom Termiziy” (Indiyada baspadan shıǵarılǵan), Muhammad Nur Shoh Kashmiriydin` eki juzdan ibarat “Al-a’rf ash-shaziy ala Jome’ Imom Termiziy” (bul dóretpe da Indiyada baspadan shıǵarılǵan) hám aqır-aqıbetde Abul Hasan Muhammad ibn Abdulhodiy Sanadiydin` (ol 1138-jılda qaytıs bolǵan ) “Ala Sunani Imom Termiziy” sıyaqlı túsindiriwlerin kórsetiw múmkin.
Abu Ali Mansur ibn Abdulloh Xolidiy: “Imom Termiziy: “Men “Sunani Termiziy”di jazıp, onı Hijoz, Iraq, Xurasan ilimpazlarına kórsetdim. Barlıg`i bul kitaptan minnetdar boldı hám: “Kimnin` úyinde sol kitaptan bolsa, onıń úyinde Payǵambar sollallohu alayhi wasallam sóylep turǵan sıyaqlı boladı”,- dedi”,- degen”.
“Al-jome’”da mápli ılım, tolıq payda hám úlken máseleler sáwlelengen. Ol islam tiykarlarınan biri bolıp tabıladı.
Abiw Isa Termiziy dóretpeleri házirde de óz qımbatın joǵaltǵan emes. Onıń “Al-jome’ as-sahih eń isenimli dep esaplanǵan hádis”, “Ash-shamoil an-nabawiyya” sıyaqlı dóretpelerinde keltirilgen hádisi sha`rifler úlken tárbiyalıq áhmiyetke iye bolıp insanlardı hadal, ádalatlı, iyman-ıtıqatlı, ar-namıslı, pákize, miynetkesh, reyimli, miyrim-shápáátli, ata-anag`a húrmet-itibarlı bóliwg`a shaqıradı.
Allah taala bul ulli muhaddistin` jazip qaldirg`an miynetlerin O’zi qabil qilg`an bolsin. Allah taala jurtimizdan bunnan keyin de, usinday ulli muhaddis alimlardin` shig`iwin nesiyp etsin`!
Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy orta arnawli islam bilim jurti oqitiwshisi Haytmurat Erejepov