Kiberxavfsizlik — bu axborotni, tizimlarni, tarmoqlarni va qurilmalarni kiberhujumlar, kiberjinoyatlar, va boshqa zararli faoliyatlardan himoya qilishni o’z ichiga olgan soha. Kiberxavfsizlikning asosiy tushunchalarini quyidagicha tasniflash mumkin:

1. Axborotni Himoya Qilish (Information Security)

Axborotni himoya qilish — bu ma’lumotlarning maxfiyligi, yaxlitligi va mavjudligini ta’minlash jarayonidir.

• Maxfiylik (Confidentiality): Axborotga faqat ruxsat etilgan shaxslar kirishiga yo’l qo’yish.
• Yaxlitlik (Integrity): Ma’lumotlarning to’g’ri va ishonchli bo’lishini ta’minlash, ularning o’zgartirilmasligini kafolatlash.
• Mavjudlik (Availability): Ma’lumotlar va tizimlar zarur bo’lganda foydalanish imkoniyatiga ega bo’lish.

2. Kiberhujumlar (Cyber Attacks)

Kiberhujumlar — bu kompyuter tizimlariga yoki tarmoqlarga zarar yetkazish maqsadida amalga oshiriladigan zararli harakatlar. Kiberhujumlarning turlari:

• Zararli dasturiy ta’minot (Malware): Kompyuterlar va tizimlarga zarar yetkazish uchun ishlab chiqilgan dasturlar. Bu jumladan viruslar, troyanlar, kirpyonchlar va boshqalarni o’z ichiga oladi.
• Fishing (Phishing): Odamlarni aldab, ularning maxfiy ma’lumotlarini olish uchun amalga oshiriladigan xabarlar yoki veb-saytlar.
• DDoS hujumlar (Distributed Denial of Service): Tizim yoki tarmoqni yuklab, uni foydalanuvchilar uchun mavjud qilmaslikka urinish.

3. Himoya Usullari (Defense Mechanisms)

Kiberxavfsizlikni ta’minlash uchun turli xil himoya usullari qo’llaniladi:

• Firewalls (Qo’riqchilar): Tarmoq trafigini nazorat qiluvchi tizimlar, zararli trafikka yo’l qo’ymaslik uchun qo’llaniladi.
• Antivirus Dasturlari: Zararli dasturlarni aniqlash va ularni bartaraf etish uchun qo’llaniladi.
• Shifrlash (Encryption): Ma’lumotlarni shifrlash orqali ularning maxfiyligini ta’minlash.
• Ikki faktorli autentifikatsiya (Two-Factor Authentication): Foydalanuvchilarni tasdiqlash jarayonida qo’shimcha xavfsizlik qatlamini qo’llash.

4. Tahdid Modellari (Threat Models)

Tahdid modellari tizimlarga qanday tahdidlar mavjudligini va ular qanday xavflarni keltirib chiqarishi mumkinligini aniqlashga yordam beradi. Bu modellarda quyidagilar hisobga olinadi:

• Ichki tahdidlar (Insider Threats): Tashkilotning ichidagi shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan zararli harakatlar.
• Tashqi tahdidlar (External Threats): Tashkilotning tashqarisidagi shaxslar yoki guruhlar tomonidan amalga oshiriladigan hujumlar.

5. Kiberxavfsizlik Siyosatlari (Cybersecurity Policies)

Kiberxavfsizlik siyosatlari tashkilotlarning kiberxavfsizlik bo’yicha ko’rsatmalarini, qoidalarini va amaliyotlarini belgilaydi. Bu siyosatlar:

• Foydalanuvchi qoidalari (User Policies): Foydalanuvchilarning kompyuter resurslaridan qanday foydalanishi kerakligini belgilaydi.
• Favqulodda vaziyat rejasi (Incident Response Plan): Kiberhujumlar yoki axborot xavfsizligi hodisalari sodir bo’lgan taqdirda amalga oshiriladigan chora-tadbirlarni belgilaydi.

Kiberxavfsizlikning ushbu asosiy tushunchalari axborotni himoya qilish va xavfsiz tizimlarni yaratishda muhim ahamiyatga ega. Tashkilotlar va shaxslar bu tushunchalarni yaxshi bilishlari va ularni amalda qo’llashlari lozim.

Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy o’rta maxsus islom bilim yurti matbuot kotibi A.Nurimbetov