Dinimiz har bir insannin’ jeke o’miri ha’m ja’miyette tinish tatiw jasawi, dunya ha’m aqiret baxitina jetiwi ushin xizmet qiladi. Bul jolda dinimizdin’ o’zine ta’n parizlari, tiykarlari ha’m qag’iydalari bolip, usilar ishida dinde ortasha boliw u’lken a’hmiyetke iye.

Dinde, islerde de orta joldi tutiw Islam u’mmetine ta’n qa’siyet. Allah taala islam u’mmetin basqa u’mmetler ishinda orta u’mmet qilg’an. Bul haqqinda Qurani Ka’riymde bilay aytiladi:

  وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا

yag’niy: “Sonday—aq, sizler (musilmanlar basqa) adamlarg’a (u’mmetlerge) guwa boliwin’iz va Payg‘ambar sizlerge guwa boliwi ushin “orta u’mmet” qildiq” (Baqara su’resi, 143-ayat).

Bul ayattag’i “orta u’mmet” so’zinin’ ma’nisi adalatli, en’ jaqsi ha’m tu’rli paziyletlerge iye boliw degeni. Mine usi ayat sebepli Islam u’mmeti abzal u’mmet esaplanadi. Bul na’rseni to’mendegi ayattan da tu’sinsek boladi:

  كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ  

yag’niy: “Sizler adamlar ushin shig’arilg’an (ma’lim bo‘lg’an) ummettin’ en’ jaqsi u’mmet boldin’iz. (Sebebi), sizler jaqsiliqqa buyirip, jamanliqtan qaytarasiz ha’m Allahg’a iyman keltiresiz” (A’li Imran su’resi, 110-ayat).

Demek, Islam u’mmetinin’ paziyleti Allah taalag’a iyman keltirgennen son’ insanlardi jaqsiliqqa shaqirip, jamanliqtan qaytariw eken.

Ahli sunna wa’l jamaa: itiqad, ilim, a’mel h’am a’dep-ikramliliqta orta jolda esaplanadi. Salamat pikirli insan jaqsi biledi Islam dini ta’liymatinda orta jolda boliw ideyasi bar ha’m og’an ergesiw insanlardi hesh qashan adastirmaydi. Sebebi, orta jol tutiw bul – ha’dden asiw yaki a’zzilikke jol qoyiw, qatti aliw yaki ju’da bos qoyip jiberiw ortasinda bolip, mine usi ten’salmaqliliqti saqlag’an adam tuwra joldan adaspaydi.

Dindegi orta joldi uslaw itiqad, a’mel, ilim ha’m a’dep-ikramliliqti Quran, ha’disler ha’m ulamalardin’ so’zlerin bekkem uslaw menen g’ana ju’zege shig’adi.

Biz “orta joldi tutiw” degen so’zdi jaqsi tu’siniw ushin g‘uluw (ha’dden asiw) ha’m kemshilikke jol qoyiw ma’selelerin jaqsi bilip aliwimiz kerek. Sebebi orta joldi uslaw bul eki na’rsenin’ ortasinda boladi.

Qurani Ka’riymde dunya ha’m aqiret islerin birge alip bariw haqqinda bilay delingen:

 وَابْتَغِ فِيمَا آَتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآَخِرَةَ وَلَا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا

yag’niy: “Allah sag’an bergen na’rse menen aqiretti tile ha’m bul dunyadag’i nesiyben’di de umitpa.” (Qasos su’resi, 77-ayat).

A’mel etiwde ha’dden asiwdan da ko’re, itiqadta g’uluwg’a ketiw jamanraq. Ma’selen, payg’ambarlardi ha’dden tis ullilaw na’tiyjesinde olardi ilah da’rejesine ko’teriw yaki Qudaydin’ uli, dep aytiw da dinde ha’dden asiw esaplanadi. Bul haqqinda Allah taala bilay deydi:

يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ وَلَا تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ

yag’niy: “Hey, kitap iyeleri! (Iysani qudaydin’ balasi dep) dinin’izde ha’dden aspan’! Allah haqqinda haqiyqattan basqani aytpan’!” (Nisa su’resi, 171-ayat).

Bul ayattan kitap iyelerinin’ bir topari Iysa alayhissalamdi hu’rmetlep, ilah da’rejesine ko’tergen bolsa, ayrimlari Iysa alayhissalamdi o’ltirgenligin aytti. Musilmanlar bolsa orta joldi uslap, Iysa alayhissalamdi Allahtin’ bendesi ha’m payg’ambari dep itiqad qiladi.

Allah taala halal qilg’an na’rselerdi o’zi yaki basqalarg’a haram qiliw ha’m  itiqadta ha’dden asiwdin’ bir tu’ri esaplanadi. Bul orindag’i orta joldi uslaw Allah ha’m Rasuli halal qilg’an na’rselerdi halal dep biliw, haram qilg’an na’rselerdi bolsa haram dep biliw menen boladi.

Luqmani Hakim ulina na’siyat qila otirip ha’tte ju’ris-turisinda da ortashaliq jaqsi ekenin uqtiradi. Bul haqqinda Qurani Ka’riymde bilay delinedi:

 وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَلَا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحًا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ

yag’niy: “Adamlarg’a (takabbirlanip) betin’di bu’ristirme ha’m Jer betinde kerilip jurme! A’lbette, Allah ba’rshe takabbir ha’m maqtanshaqlardi jaqsi ko’rmeydi”.

 وَاقْصِدْ فِي مَشْيِكَ وَاغْضُضْ مِنْ صَوْتِكَ إِنَّ أَنْكَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِيرِ

yag’niy: ju’risin’de ortasha bol ha’m dawsin’di pa’seyt! Sebebi dawislardin’ en’ jag’imsizi – eshektin’ dawisi.” (Luqman su’resi, 18-19-ayatlar).

Dinimizde xayr ehsan, jaqsiliq islerinde de ortashaliqqa qiziqtiriladi. Bundag’i abzal ko’rilgen na’rse siqmarliq ha’m israptin’ ortasi esaplanadi. Bul haqqinda Qurani Ka’riymde bilay delinedi:

 وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورً

yag’niy: (Siqmarliq qilip) qolin’di moynin’a baylap alma. (Israpkershilik qilip) oni uliwma jayip ta jiberme! Keri jag’dayda, ga’p-so’zge qalip, ha’sirette otirip qalasan’” (Isra su’resi, 29-ayat).

 وَالَّذِينَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَامًا

yag’niy: “Olar napaqa qilg’anda isirapta, siqmarliq ta qilmaydi. (Uslag’an joli) ekewinin’ ortasinda ortasha boldi.” (Furqon su’resi, 67-ayat).

Payg’ambarimiz Muhammad sallallahu alayhi wasallamnin’ o’miri de ortahsliqqa tiykarlang’an edi. Payg’ambarimizdin’ su’nnetleri an’sat ha’m jen’il, qiyinshiliqsiz orinlanatug’in a’meller edi. Ol u’mmetinin’ en’ a’zzi toparlarin da itibarg’a alip jol tutatug’in edi. Orta joldi uslaw barisinda payg’ambarimiz bilar deydi:

 إنَّ الدِّينَ يُسْرٌ، وَلَنْ يُشَادَّ الدِّينَ أَحَدٌ إلا غَلَبَهُ 

(رواه الامام البخاري عن أَبي هريرةَ رضي الله عنه)

yag’niy: “A’lbette din an’sat. Kim onda shuqir ketse (ha’dden assa), din oni jen’ip qoyadi”, dedi (Imam Buxariy rra’wiyat qilg’an).

Yag’niy, adam o’zin ha’dden artiq qiynap, pariz ha’m su’nnetlerden basqa taqatinan artiq ibadatlarg’a ma’jbu’rlese, aqirinda onnan bezip, a’zzi qalip ha’mmesin taslap qoyadi.

Payg’ambarimiz alayhissalam dinde ha’dden asiwdan eskertip bilay deydi:

 يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِيَّاكُمْ وَالْغُلُوَّ فِي الدِّينِ فَإِنَّهُ أَهْلَكَ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ الْغُلُوُّ فِي الدِّينِ

yag’niy: “Hey, adamlar! Dinde ha’ddan asiwdan abayli bolin’! Sebebi sizlerden alding’ilardi dinde ha’dden asiw halok (o’ltirdi, joq qildi) qilg’an” (Ibni Maja ra’wiyati).

To’mendegi ha’dis te orta joldi uslawg’a ayqin misal: “U’sh kisi Na’biy sallallahu alayhi wasallamnin’ u’yine kelip, birewi: “Men tu’ni menen namaz oqiyman”, dedi. Keyingisi: “Ha’r ku’ni oraza tutaman”, dedi. Aqirg’isi: “Men hesh qashan u’ylenbeymen”, dedi. Sonda Rasulullah sallallahu alayhi wasallam: “Allahqa ant etemen, men sizlerden ko‘re taqwadarraqpan. Biraq men oraza da tutaman, iftar da qilaman (oraza tutpag’an ku’nlerim de boladi), tu’nde namaz da oqiyman, uyiqlayman ha’mde u’ylenemen. Kim menin’ su’nnetimnen ju’z bursa, ol mennen emes”, dedi” (Imam Buxariy ha’m Imam Muslim rra’wiyat qilg’an).

Dinde ha’dden asiwdin’ ja’ne bir ko’rinisi musilmanlardi o’zi menen birdey pikirlemegeni yaki o’zine qosilmag’ani ushin ka’pirge shig’ariw esaplanadi. Bul ko’rinis Islamnin’ basinan ju’zege kelip, ha’zirge shekem jetip kelgen u’lken mu’siybet. Bunday toparlar ko’pshilik musilmanlardi ka’pir shig’arip, olardin’ qanin halal sanadi. Na’tiyjede musilmanlarg’a qarsi uris aship, olardin’ qanin to’kti. Aqirinda o’zleri jen’ilgen bolsa da, sotsialliq tarmaqlarda ornalasip, tu’rli ha’dden asatug’in pa’twalardi shig’arip turipti. Bul olardin’ mine usi biz u’yrenip atirg’an tema – orta joldi uslaw, ortasha boliw ma’selesin bilmegenligi yamasa biliwdi qa’lemewi sebebinen. Ashinarlisi, olardin’ mine usinday naduris pikirlerine a’mel qilatug’in, olarg’a elikleytug’in, aldang’an musilmanlar da bar. Olarg’a qulaq asip, fitna oshaqlarina barg’anlardin’ ta’wbesine tayanip musilmanlarg’a mu’ra’jet qilip atirg’anin esitip atirmiz. Olar internettegi qostirnaq ishindegi pa’twa berip atirg’anlardin’ aldawina isenip qalmaw, tiykarinda bolsa jag’day olar aytqanday emesligin aytip atir. Waqit o’tiwi menen bunday toparlardin’ aldaw ha’m jinayatlari xalqqa ja’nede ko’birek ashiq aydin boladi. Allah taala bunday adasiwdan O’zi saqlasin!

Allah taala ba’rshemizdi O’zi maqtag’an “orta u’mmet” qatarinda qilsin! Ha’r tarawda ortashaliqqa a’mel qilip, eki dunya baxitina jetige miyassar qilsin!

Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy orta arnawlı islam bilim jurtı oqıtıwshısı O.Shamuratov