“Áy Túrkstan aǵartıwshılıǵı islerinde bolǵan joldaslarım hám ullarım! Men ózim tutqın bolsam da sizlerdi umıtpayman hám sizlerge wásiyat etip ótemen.
Sizlerge wásiyat etemen: aǵartıw jolında islep atırǵan muǵallimlerdiń basın sıypań! Aǵartıwǵa járdem beriń! Ortadan alawızlıqtı kóteriń! Túrkstan balaların ilimsiz qaldırmań! Hámmege azatlıq jolın kórsetiń! Bizdey “aǵartıwshılıq” qurbanların joqlań! Azatlıqtı tezlik penen júzege shıǵarıń! Mumkin bolǵanınsha kóbirek jańa mektepler ashıw, sonday-aq, bilimlendiriw hám xalıqtıń abadanlıǵın támiyinlew tarawında tınımsız islesiw bizge eń jaqsı estelik boladı!”
(Wásiyatnamadan)
Behbudiy (parsı: 1. Jaqsılıq, salamatlıq; 2. Payda, qutqarıw) júdá az ómir súrdi (tek ǵana 44 jıl). Usı qısqa ómiriniń úlken bólegi qısım hám qáwip-qáterler astında ótiwine qaramastan, iygilikli islerdi ámelge asırıwǵa úlgerdi, keleshek áwlad táǵdiri haqqında qayǵırdı. Ol basıp shıǵarıwshı, teatr tanıwshı, jazıwshı, mufti, siyasiy ǵayratker sıpatında jumıs alıp bardı hám barlıq tarawda óshpes iz qaldırdı.
Behbudiyden 200 den aslam ilimiy-publicistikalıq maqalalar, 6 sabaqlıq, “Sayaxat estelikleri” kitabı, “Wásiyatnama,” “Padarkush” atlı pesa miyras bolip qaldı.
Abdurahman Saadiydiń sózi menen aytqanda, “ózbek milliy ádebiyatınıń tiykar tasın qoyǵanlardan biri” Mahmudxoja Behbudiy XIX ásir aqırı XX ásir baslarında Túrkstanda keń qanat jayǵan jadidshilik háreketiniń basshısı esaplanadı.
Maxmudxoja Behbudiy 1875-jıldıń 19-yanvarında (hijriy 1291, 10-zulhijja) Samarqand janındaǵı Baxshitepa awılında ruwxanıy shańaraǵında dúnyaǵa kelgen. Ákesi óz dáwiriniń islam huqıqtanıwshısı, din tariyxı boyınsha iri ilimpaz bolıp ómiriniń aqırına shekem muftiylik etken, kóplegen shıǵarmalar dóretken. Behbudxoja Salixxoja ulı túrkstanlı, Ahmed Yassawiydiń áwladlarınan, ana tárepten babası Niyazxoja urgenshlı bolıp, ámir Shahmurat (1780-1785) dáwirinde Samarqandqa kelip qalǵan.
1894-jılı ákesi, Behbudxoja qaytıs bolgannan keyin muftilik lawazımın balası Mahmudxoja iyeleydi. Sol sebepli oǵan «Mufti» ataǵı qosılıp aytıladı. Jas Maxmudxoja dayısı qazı Muxammed Sıddıqtıń tárbiyası hám qaramaǵında ósip erjetedi. Arab sarfu nahvin kishi dayısı Adildan úyrenedi. 18 jasınan qazıxanada mirza bolıp isley baslaydı. Behbudiydiń mektep-medrese turmısı haqqında da maǵlıwmatlar júdá az. Ol dáslep Samarqand medresesinde, soń Buxarada jaqsı bilim aladı.
Maxmudxoja 1900-jildan baslap Arabiya, Turkiya, Misrga sayaxatqa shiģadı. Mákke-Mádinaǵa zıyarat etedi. Rossiyanın Moskva, Peterburg, Kazan, Orenburg, Ufa, Nijniy Novgorod sıyaqlı iri qalalarında boladı. Qayaqqa barsa da, ol jerdegi mekteplerde balalardıń oqıwı, oqıtıw usılları menen jaqınnan tanısadı, sabaqlıqlar hám oqıw qollanbaların alıp keledi.
Xalıq bilimlendiriwiniń jankúeri sıpatında, xalıqtı, milletti ǵáplet uyqısınan oyatıwdı tiykarǵı maqset etip koyadı. Sayaxattan qaytqannan keyin, “Usuli saftiya,” “Usuli jadidiya” dep atalgan jana mektepler ashadı. Millet balalarınıń sawatlılıǵın arttırıw maqsetinde shet ellerden alıp kelingen sabaqlıq hám qollanbalardan tısqarı ózi de sabaqlıqlar jazadı hám óz qarjısı esabınan basıp shıǵaradı. Behbudiydiń baslaması hám ǵayratı menen 1903-jılı Samarqand átirapındaǵı Xalwayi (S.Siddiqiy), Rajabamin (A.Shakuriy) awıllarında jańa mektepler ashadı hám usı mektepler ushın sabaqlıqlar dúziwge kirisedi. “Risalayi asbabi sawad” (1904), “Risalayi juǵrofiyai umroniy” (1905), “Risalayi juǵrofiyai Rusiy” (1905), “Kitabat-ul atfal” (1908), “Amaliyoti islom” (1908), “Tarixi islam” (1909) sıyaqlı kitapların jaratadı.
Oniń 1901-jildan baslap «Túrkstan wálayatı gazetası,» «Taraqqiy,» «Xurshid,» «Shuhrat,» «Tujjor,» «Osiyo,» «Hurriyat,» «Turon,» «Sadoi Turkiston,» «Uluǵ Turkiston,» «Najot,» «Mehnatkashlar ovozi,» «Tirik soz,» «Tarjumon,» «Shöro,» «Vaqt,» «Toza hayot,» «Samarqand,» «Oyna» sıyaqlı gazeta hám jurnallarda basıp shiǵarılgan maqalaları bolsa rawajlanıwshı adamlar, ásirese, jaslardıń itibarına erisken.
Mahmudxoja Behbudiy ullı aǵartıwshı hám jetekshi jadidshi sıpatında milliy mádeniyatımız tariyxınan bekkem orın ieleydi.
Milliy dramaturgiyamızdıń birinshi úlgisi bolǵan “Padarkush” XX ásir ózbek ádebiyatı tańında jaqtı juldız sıpatında jas dóretiwshilerge nurlı jol ashadı. “Padarkush” dárejesi tásirinde Avlaniydiń “Advokatlıq ańsat pa?,” “Pinak,” Qadiriydiń “Baxıtsız kúyew,” Badriydiń “Jwanmarg,” “Aqmaq,” Hajı Múyinniń “Kóknarı,” “Eski mektep — jańa mektep,” Hamzanıń “Záhárli ómir” sıyaqlı onǵa jaqın pesalardıń dóretiliwi ózbek ádebiyatınıń bayıwına xızmet etedi.
“Bizlerdi wayran, balaǵay, watansız hám tutqın etken tárbiyasızlıq hám nadanlıq; watansızlıq qańǵırıwshılıq, tutqınlıq paqırlıq hám zárúrlik hám qorlıqlar – hámmesi ilimsizlik hám tárbiyasızlıqtıń jemisi hám nátiyjesi.” Behbudiydiń boljawı arqalı insan, tek ǵana dúnyaǵa rawajlanǵan xalıq tek ǵana ilim quralları arqalı kámillikke erisiwi múmkinligin ańlaymız.
Behbudiy tulǵasın Sadriddin Ayniy, Haji Muin, Laziz Azizzada, Solih Qosimov, Ahmad Aliev, Nayim Karimov, Begali Qosimov, Sirojiddin Ahmedov, Sherali Turdiev, Halim Sayyid, Normurod Avazov, Zebo Ahrorova sıyaqlı ilimpazlardıń maqalaları hám eske túsiriwleri arqalı jáne de tereńirek ashamız.
Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy orta arnawli
islam bilim jurti oqitiwshis A.K.Yakupov