Mahmudxója Behbudiy — ózbek jadidchilik háreketiniń eń jetik wákillerinen biri, bilimparvar, publitsist, dramaturg jáne social reformashı retinde belgili shaxs bolıp tabıladı. Ol 1875-jılda Samarqandda tuwılǵan hám turmısı dawamında millettiń oyanıwı, rawajlanıwı hám de tálim reformaları jolında úlken úles qosqan. Behbudiy óz dáwiriniń aldıńǵı oqımıslı adamlarınan biri retinde xalqti nadanlıqtan shıǵarıw, ılım-bilim menen kóteriw tárepdarı bolǵan. Ol  bilimlendiriw tarawında reformalar ótkeriw menen sheklenbegen, bálki social hám mádeniy máseleler boyınsha da tereń pikirleri menen belgili.

 XIX ásir aqırı hám XX ásir baslarında Oraylıq Aziya qalaqlıq batpaǵina batib qalǵan, eskiche tálim ústin turatuǵın bolıp, zamanagóy bilimler jetkiliklishe oqıtilmagan. Bul jaǵdaydı ózgertiw ushın jadidchilik háreketi payda boldı. Jadidchilar Batıs tájiriybesin úyrenip, zamanagoy pán hám texnologiyalardı óz milliy qádiriyatları menen uyqaslastırıwǵa intilgenler.

 Behbudiy jadidchilik háreketiniń jetekshilerinen biri retinde tálimdi modernizaciyalaw hám baspasóz arqalı xalqni sawatlı etiwge úlken itibar qaratdı. Onıń pikrine qaraǵanda, tálim rawajlanıwdıń gilti bolıp, eger xalıq ılım almasa, ǵárezsiz hám taraqqiy etken jámiyeti qurıw múmkinshiliksiz boladı. Sol sebepli ol jańa usıl mekteplerin quradı, milliy baspasózge tiykar salındı hám óz dóretpeleri arqalı xalqni sanalı turmıs keshiriwge shaqirdi. Onıń buǵan baylanıslıǵı iskerligi jadidchilik háreketiniń tiykarǵı baǵdarlarınan birine aylandı.

Behbudiydiń maqseti tekǵana tálimdi reformalaw emes, bálki milletti kóteriw, xalqti sawatlı, dúnyaǵa kóz qarası keń hám zamanagóy oylawǵa iye qılıw edi. Ol óz dáwirinde jeke máplerdi emes, bálki pútkil millet perspektivasın óylagan halda háreket etken. Usınıń sebebinen onıń iskerligi tekǵana XX ásir baslarında emes, bálki búgingi kúnde de óz áhmiyetin joǵatpaǵan.

 Mahmudxója Behbudiy jadidchilik háreketiniń tiykarǵı baǵdarlarınan biri bolǵan tálim reforması jolında úlken úles qosqan. Ol jańa usıl mekteplerin shólkemlestiriw arqalı xalıqtıń sawatlılıǵın asırıwdı maqset etken. Dástúriy mekteplerdiń zamanagóy ilmnen uzaqlasqanı, eski tálim metodlarınıń nátiyjeli emesligi onı bilimlendiriw tarawında birden buriliwǵa u’ndedi.

 1903-jılda Behbudiy Samarqandda birinshi jańa usıl mektepti ashtı. Bul mektepte oqıwshılar eski mekteplerden ayrıqsha túrde tez hám nátiyjeli oqıw hám de jańa bilimlerdi iyelew múmkinshiligine iye boldı. Jańa usıl mektepleriniń tiykarǵı qásiyetleri:

 Oqıwshılarǵa arab álippesi tiykarında tez jazıw hám oqıw uyretilgen.

 Matematika, geografiya, tariyx, tábiyattanıwlıq sıyaqlı zamanagóy pánler oqıtılǵan.

Oqıw procesi qolay hám túsinikli usıllarda islengen.

 Bul mektepler xalıq arasında tez tarqalıp, basqa jadidler tárepinen de qollap -quwatlandı. Behbudiy tek Samarqandda emes, bálki basqa wálayatlarda da jańa usıl mektepleri ashılıwına ilham (yosh) bergen.

Behbudiy iskerlik júrgizgen dáwirde Oraylıq Aziyada tiykarǵı tálim mekemeleri eski usıldaǵı mektepler edi. Biraq mekteplerdegi tálim sisteması orta ásirlerden berli derlik ózgermay kiyatırǵan edi.

Behbudiy eski mekteplerdiń zamanagóy ılımlerge bıyparq ekenligin sın pikir etken. Onıń pikrine qaraǵanda, xalqti sawatlı hám taraqqiyparvar qılıw ushın jańa usıl tálimi kerek edi. Usınıń sebepinen ol bul mektepler arqalı jas awladlardi ilim hám zamanagóy bilimler menen tanıstırıwǵa háreket etdi.

Behbudiy jadid mektepleri ushın arnawlı oqıw programmaların islep shıqtı. Ol tómendegi jańalıqlardı engizgen:

 Sawat shıǵarıwdıń operativ usılı — Behbudiy usılı menen olar tek bir neshe ay ishinde jazıw hám oqıwdı úyreniwleri múmkin edi.

 Zamanagóy pánlerdi kirgiziw — matematika, geografiya, tariyx, tábiyattanıwlıq sıyaqlı pánlerdi úyretiw arqalı balalardıń oylawın rawajlandırıwǵa intilgen.

 Sabaqlıq hám oqıw qóllanbaların jaratıw — Behbudiy zamanagóy oqıw qóllanbaların islep shıǵıwǵa háreket etken.

 Behbudiy bilimlendiriw tarawında tekǵana ámeliy iskerlik menen emes, bálki ilimiy-dóretiwshilik jóneliste de úlken úles qosqan. Ol túrli gazetalarda tálim hám milliy oyanıw temasında maqalalar jazǵan, oqıwshılar ushın qóllanbalar jaratqan. Onıń eń zárúrli dóretpelerinen biri “Padarkush” dramasi bolıp, bul dramada eski hám jańa dúnya arasındaǵı qarama-qarsılıq, nadanlıq hám ılım arasındaǵı gúres sáwlelendirilgen.

 Ol tálim boyınsha tómendegi pikirlerdi ilgeri súrgen:

 “Ilmsiz xalıq — kelesheksiz xalq”

 “Biz ózimizdi dúnyalıq ılımlarden cheklesek, millet retinde joq bolamiz”

 “Balalarımızdı tek eskiche ilmi menen cheklemey, olarǵa jańa bilimler beriwimiz kerek”.

Behbudiydiń bul pikirleri onıń tálimge bolǵan joqarı itibarın hám rawajlanıwǵa isenimin kórsetedi.

 Mahmudxója Behbudiy óz dáwirinde tek tálim menen sheklenbey, baspasóz arqalı da xalıq sanasın kóteriwge háreket etken. Ol 1913-jılda Samarqandda “Ayna” gazetasini tashkil etip, onı jadidchilik ideyaların tarqatıwdıń tiykarǵı qurallarından birine aylantırdı.

 “Ayna” gazetasining tiykarǵı maqsetleri:

 Jańa usıl mekteplerin tarǵib qılıw hám sawatlılıqtı asırıw.

 Milliy ózlikti ańǵarıwdı kúsheytiw, kolonizatorlik (mustamlakachilik) siyasatina qarsı bilimlendiriw gúres aparıw.

 Dúnya siyasatı, ilim hám ekonomikalıq jańalıqlar haqqında xalqti xabardar qılıw.

 Diniy ekstremizm hám nadanlıqǵa qarsı pikirlerdi tarǵib qılıw.

 “Ayna” gazetasi sol dáwirde Turkiston aymaǵında eń abıraylı gazetalardan biri bolıp, bul gazetada tek ózbek oqımıslı adamları emes, bálki pútkil Oraylıq Aziyanıń aldıńǵı pikirli adamları óz maqalaların baspadan shıǵarǵan. Salamatiy gazeta arqalı millettiń keleshegi ushın zárúrli bolǵan aktual máselelerdi kóterip shıqqan.

Behbudiy óz maqalalarında  tálim, milliy oyanıw, jámiyet reforması, áyeller huqıqları hám kolonizatorlikke (mustamlakachilikka) qarsı gúres sıyaqlı temalardı jaritǵan. Onıń maqalaları xalıq arasında jańasha pikirlew hám bilimparvarlikni kúsheytiwge xızmet etken.

 Onıń maqalalarında tómendegi tiykarǵı pikirler ilgeri surilgan:

 Górsawatlıqqa qarsı gúres: “Xalıqtıń qalaqlıǵı sebebi — ılım joq ekenliginde. Biz kitap oqıwdı hám ılım izlewdi ádet etpesak, keleshek bizdiki bolmaydı”

 Áyeller tálimi: “Eger biz áyellerimizdi sawatlı etpesek, millet hesh qashan taraqqiy eta almaydı”

 Social reformalar zárúrligi: “Zamanagóy pánler hám jańasha oylaw arqalı biz ózimizdi ózgertiwimiz kerek”.

 Behbudiy óziniń maqalaları arqalı xalıqtıń dárejesin asırıwdı hám olardı milliy ózligini ańǵarıwǵa úndewdi maqset etken. Ol tekǵana tálim máselesin emes, bálki siyasiy hám ekonomikalıq máselelerdi de kóterip shıqqan.

 Behbudiy baspasóz arqalı milliy ózlikti ańǵarıw hám tálimniń zárúrligini tarǵib etken. Onıń pikrine qaraǵanda, millet rawajlanıwna jetiwi ushın áwele ózligini ańlap jetiwi kerek. Usınıń nátiyjesinde ol baspasóz betlerinde millettiń tariyxıy túbirleri, mádeniyatı hám ózbek tiliniń áhmiyetin jaqtılandıriwge úlken itibar qaratǵan.

 Onıń tiykarǵı ideyaları tómendegiler edi:

 Milliy ózlikti ańǵarıw: Ózbek xalqi óz tariyxın, mádeniyatın hám tilin húrmet etiwi kerek.

 Tálim hám informaciya tarqatıw: Hár bir adam zamanagóy ılımlerdı úyreniwi kerek.

 Social juwapkershilik: Hár bir puqara millet hám watan gúlleniwi ushın óz úlesin qosıwı kerek.

 Mahmudxója Behbudiy áyeller tálimi hám olardıń jámiyettegi ornına úlken itibar qaratǵan jadid oqımıslı adamlarınan biri edi. Oǵan kóre, millet rawajlanıwı tek ǵana er adamlardıń sawatlı bolıwı menen emes, bálki hayallardıń da ılım alıwına baylanıslı edi. Sebebi górsawat ana óz perzentine jeterlishe bilim bere almaydı jáne bul pútkil jámiettiń artqa qaytıwına sebep boladı.

Behbudiy áyeller tálimi boyınsha sonday pikir bildirgen:

 “Milletti taraqqiy ettiriw ushın áwele analarımızdı tárbiyalawımız kerek”

 “Eger áyellerimiz oqımasa, milletimiz hesh qashan aldın bola almaydı”

 Usınıń nátiyjesinde ol áyeller ushın da jańa usıl mekteplerin shólkemlestiriw kerekligini aytıp ótken hám bunday mekteplerdi ashıwǵa háreket etken. Onıń bul ideyaları sol dáwirde úlken qarsılıqlarǵa dus kelgen, sebebi kópshilik hayallardıń sawatlı bolıwın artıqsha dep bilgen. Soǵan qaramay, Behbudiy áyeller mektepleri ashıw háreketinde dawam etken hám hayallardıń jámiyettegi ornın asırıwǵa intilgen.

 Behbudiy tekǵana tálim menen emes, bálki siyasiy hám ekonomikalıq máseleler boyınsha da tereń pikir júrgizgen. Onıń pikrine qaraǵanda, ózbek xalqi tek ılım alıw menen emes, bálki siyasiy hám ekonomikalıq tárepten de bekkem bolıwı kerek.

 Siyasiy qarawları:

 Ol Turkiston xalıqlarınıń óz táǵdirin ózi belgilewin joǵalǵanin hám Rossiya imperiyasining zulmina sın pikir etken.

 Xalıqtıń siyasiy sanasın kóteriw ushın baspasóz hám tálim sisteması arqalı milliy oyanıwdı qollap -quwatlaǵan.

 Koloniya siyasatınıń unamsız tásiri haqqında maqalalar jazǵan hám ǵárezsiz pikirleytuǵın jámiyeti qáliplestiriwge háreket etken.

 Ekonomikalıq qarawları:

 Millet rawajlanıwı ushın zamanagóy ónermentshilik hám sawda -sanaattı rawajlandırıw zárúr ekenligin ilgeri súrgen.

 Xalqni ekonomikalıq tárepten rawajlandırıw ushın sawda hám bank sistemasın reformalaw kerekligini aytıp ótken.

 Baylıqtı tek óz mápleri ushın isletiw emes, bálki pútkil jámiyeti rawajlandırıw jolında jumsaw kerekligini aytqan.

Behbudiy bul pikirlerin “Ayna” gazetasi arqalı da keń tarǵib etken hám ekonomikalıq qalaqlıqtı jeńiw ushın milliy isbilermenlikti rawajlandırıwdı zárúrli dep bilgen. Behbudiy ilgeri súrgen ideyalar sol dáwirde hámme tárepinen qollap -quwatlanbaǵan. Ásirese, eskiche oylaw tárepdarları hám kolonizatorlik (mustamlakachilik) siyasatınan mápdar bolǵan kúshler onıń iskerligine qarsı shıqqan.

 Qarsılıqlarǵa tiykarǵı sebepler:

 Áyeller tálimine bolǵan qarsılıq: Kópshilik dástúriy jámiyet wákilleri hayallardıń oqıwın qabıl etpegen, bul bolsa Behbudiydiń háreketlerine tosqınlıq etken.

 Kolonizatorlik (mustamlakachilik) siyasatı: Rossiya imperiyasi Behbudiydiń jadidchilik háreketin qáwipli dep bilgen jáne onı qadaǵalaw astına alıwǵa háreket etken.

 Mahmudxója Behbudiy hám jadidchilik háreketi Turkiston xalıqlarınıń social, siyasiy hám mádeniy turmısında úlken ózgerislerge sebep boldı.

Onıń iskerligi nátiyjesinde:

Jańa usıl mektepleri keń tarqaldı — Jadid mektepleri qısqa waqıt ishinde pútkil Turkiston boylap taraldı. Bul mekteplerde oqıǵan jaslar keyinirek túrli tarawlarda iskerlik júrgizip, jámiettiiń rawajlanıwına úles qosdılar.

 Milliy baspasóz qáliplesti — Salamatiy “Ayna” gazetasi arqalı jámiyette milliy ózlikti ańǵarıw procesin tezlestirdi hám bilimlendiriw háreketti tarǵib etdi. Onıń ızınen basqa jadid gazetalar da payda boldı.

 Áyeller tálimi rawajlandi — Salamatiy áyeller tálimine itibar qaratǵanı sebepli jámiyette áyeller oqıtılıwına bolǵan qatnas az-azdan ózgerip bardı.

 Siyasiy oyanıw kúshaydi — Salamatiy jáne onıń hamfikrlari milliy rawajlanıw, millettiń óz táǵdirin ózi belgilewi haqqında pikirler ilgeri jıljıtıwdı. Bul bolsa Turkiston xalıqları arasında ǵárezsizlik ideyalarınıń qáliplesiwine mákán jarattı.

 Behbudiy ózi gózlegen barlıq maqsetlerge erise almaǵan bolsa — da, onıń umtılıw-háreketleri jámiyet rawajlanıwına úlken tásir kórsetdi. Sovet dáwirinde jadidchilik háreketi rásmiy túrde “burjuaziya mılletshilligi” hám “kontrrevolyutsion ideya” retinde qaralandi. Behbudiy hám basqa jadidlerdiń miyrasları joq etilip, olardıń jumısı reaksion, kolonizatorlikke (mustamlakachilik) qarsı jónelgen háreket retinde kórsetildi.

 Jadidlerdiń kóbisi repressiyaga dus keldi — 1930 -jıllarda Stalin repressiyalari nátiyjesinde Behbudiy isin dawamlawshıları bolǵan kóplegen oqımıslı adamlar, atap aytqanda, Cholpan, Fitrat, Munavvarqori sıyaqlı ǵayratkerler repressiya etildi.

 Jadidchilik ideologiyası qadaǵan etilgen — Jańa sovet tálim sisteması jadidchilikti eskilik sarqiti retinde bahalap, Behbudiy ilgeri súrgen ideyalarǵa qarsı úgit-násiyatlaw alıp bardı.

 Baspasóz hám ilimiy dóretpeler cenzuraǵa dus keldi — Behbudiy dóretpeleri hám jadidchilik háreketi menen baylanıslı materiallar uzaq jıllar dawamında ommaga usınıs etilmedi. Sonday bolsa-da, Sovet tálim sisteması jadidler ilgeri súrgen ayırım ideyalardı óz ishine aldı, mısalı, áyeller tálimi hám zamanagóy pánlerdiń oqıtılıwı.

 Búgingi kúnde Mahmudxója Behbudiy hám jadidchilik háreketi milliy ruwxıylıq hám tálim rawajlanıwında zárúrli orın iyeleydi. Ózbekstan ǵárezsizlikke eriskennen keyin, Behbudiydiń ilimiy-bilimlendiriw miyrasları qayta tiklene baslandı.

 Jańa usıl mektepleri dástúrı dawam etpekte — Házirgi zaman tálim sisteması Salamatiy ilgeri súrgen metodlarǵa tiykarlanǵan bolıp, operativ sawat shıǵarıw, zamanagóy pánlerge itibar qaratıw hám milliy bilimdi rawajlandırıw principlerıge ámel etedi. Milliy ózlikti ańǵarıw bekkemlendi — Ózbekstan tálim sistemasında ózbek tili, milliy mádeniyat hám tariyxni úyreniw zárúrli orın iyeleydi. Bul tárepler Behbudiy hám jadidchilik ideyaları menen baylanıslı.

Áyeller tálimi rawaj taptı — Búgingi kúnde áyeller tálimi mámleket siyasatınıń ústin turatuǵın baǵdarlarınan birine aylandı, bul bolsa Behbudiy árman etken jámiyet qurılısına zárúrli qádem boldı.

 Jadidchilikke bolǵan qızıǵıwshılıq arttı — Ózbekstanda Behbudiy jáne onıń zamanlasları haqqında kóplegen ilimiy izertlewler, maqalalar hám kitaplar baspadan shıǵarılıp atır. Onıń miyrasları tekǵana tariyxıy estelik retinde emes, bálki búgingi rawajlanıw ushın zárúrli tájiriybe retinde úyrenilip atır.

 1919 -jılda Behbudiy qaraqshılar tárepinen qatl (óltirilgen) etilgen, bul bolsa onıń iskerligi hám ideyalarına qarsı bolǵan kúshlerdiń tásirinen derek beredi. Onıń ólimi jadidchilik háreketi ushın salmaqli joytıw boldı biraq ol baslap bergen bilim jolı keyingi áwladlar tárepinen dawam ettirildi.

 Mahmudxója Behbudiy ózbek jadidchilik háreketiniń eń jaqtı wákillerinen biri retinde tálim jáne social tarawda tereń ız qaldırdı. Onıń iskerligi milliy oyanıw, zamanagóy tálim sistemasın qáliplestiriw hám xalıq sanasına kóteriwge qaratılǵan bolıp, bul jolda ol óz ómirin qurban etdi.

 Behbudiy óziniń jańa usıl mekteplerin uyımlastırıwı, milliy baspasóz hám publitsistikani rawajlandırıwı, áyeller tálimin aldiǵa surdi hámde siyasiy hám ekonomikalıq máselelerde aldıńǵı pikirlerdi ilgeri jıljıtıwı menen óz dáwiri ushın úlken áhmiyet kásip etdi. Onıń umtılıw-háreketleri nátiyjesinde ózbek xalqida ılım-bilimge bolǵan mútajlik arttı, milliy oyanıw procesi tezlesdi hám kolonizatorlik (mustamlakachilik) zulmiga qarsı sanalı gúres qáliplesti.

 Sovet dáwirinde jadidchilik háreketi qattı táqip astına alındı, biraq Behbudiy jáne onıń isin dawamlawshıları baslap bergen reformalar keyinirek óz nátiyjelerin berdi. Házirgi Ózbekstan tálim sistemasında zamanagóy pánlerdi oqıtıw, milliy namıstı qáliplestiriw hám áyeller tálimin rawajlandırıw sıyaqlı tárepler Behbudiy ilgeri súrgen ideyalarǵa tiykarlanadı.

 Búgingi jámiyet ushın Salamatiy ideyaları qanday áhmiyetke iye?

 Zamanagóy tálim sistemasında onıń reformaları ızlerı bar. Sawatlılıqtı asırıw, pánlerdi keń qamrawda oqıtıw hám oqıw programmaların modernizaciyalaw — bulardıń barlıǵı Behbudiy ilgeri súrgen ideyalar menen uyqaslasadı.

 Baspasóz hám informaciya erkinligi ideyaları dawam etpekte. Behbudiy baspasózdi xalıq sanasına oyatıw quralı dep bilgen. Búgingi kúnde Ózbekstanda baspasóz hám jurnalistika rawajlanıp, jámiyette zárúrli rol oynaydı. Milliy ózlikti ańǵarıw hám ǵárezsiz oylaw qáliplesip atır. Onıń milliy oyanıw haqqındaǵı pikirleri búgingi Ózbekstan jámiyetinde de aktual bolıp, jetkinshektiń ruwxıy tárbiyasında zárúrli orın iyeleydi.

 Juwmaq etip aytqanda, Mahmudxója Behbudiy — xalıq bilimi hám rawajlanıwı jolında belsendilik menen háreket etken oyshıl. Onıń bilimlendiriw tarawıdaǵı reformaları, baspasózdegi iskerligi jáne social-siyasiy ideyaları búgingi kúnde de óz aktuallıǵın joǵatpaǵan. Ol qaldırǵan miyraslar Ózbekstannıń ilimiy, mádeniy hám bilimlendiriw rawajlanıwına xizmet etip atır hám keleshek áwladlar ushın ibrat dáregi bolıp qalıp atır.

Bilim jurtı oqıtıwshısı I.Sabirbayev