Қайтыс болған адамның қәбирде периштелер тәрепинен сораўға тутылыўына исеним менен итиқад қылыў ҳәр бир мусылман ушын ўажиб. Буған дәлиллер жүдә көп.

عَنْ عُثْمَانَ t قَالَ: كَانَ النَّبِيُّ r إِذَا فَرَغَ مِنْ دَفْنِ الْمَيِّتِ وَقَفَ عَلَيْهِ، فَقَالَ: «اسْتَغْفِرُوا لِأَخِيكُمْ، وَسَلُوا لَهُ بِالتَّثْبِيتِ، فَإِنَّهُ الْآنَ يُسْأَلُ». رَوَاهُ أَبُو دَاوُدَ وَالْبَزَّارُ وَالْحَاكِمُ وَصَحَّحَهُ.

Усман разыяллаҳу анҳудан рәўият қылынады:

«Нәбий саллаллаҳу алайҳи ўа саллам қашан мәййитти жерлеп болса, оның (қәбири) үстинде турып:

«Бирадарыңыз ушын истиғфар айтың, оған беккемлик сораң, себеби ҳәзир ол соралады», дер еди».

Әбиў Даўыт, Баззар ҳәм Ҳәким рәўият қылған. Ҳәким саҳиҳ деген.

Демек, қайтыс болған адамның қәбирде сораўға тутылыўы ҳақ екен ҳәм тири мусылманлар өлгенлердиң ҳаққына дуўа қылыўы керек екен. Жаңа көмилген адамға сораў-жуўап ўақтында беккемлик сорап, дуўа қылыў лазым екен.

 عَنِ الْبَرَاءِ t، عَنِ النَّبِيِّ ﷺ قَالَ: «إِذَا أُقْعِدَ الْمُؤْمِنُ فِي قَبْرِهِ أُتِي، ثُمَّ شَهِدَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَأَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللَّهِ، فَذَلِكَ قَوْلُهُ (ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ)

Баро разыяллаҳу анҳудан рәўият қылынады:

«Нәбий саллаллаҳу алайҳи ўа саллам:

«Қашан мөмин қәбиринде отырғызылса, оған келинеди. Соң «Әшҳаду әлләә иләәҳә илләллаҳу ўа әннә Муҳаммадан Расулуллаҳи», деп шәҳәдат келтиреди. Әне сол Аллаҳтың «Аллаҳ ийман келтиргенлерди бул дүнья өмиринде де, ақыретте де мықлы Сөз бенен беккемлейди», дегени», деди».

Бул ҳәдистеги «Қашан мөмин қәбиринде отырғызылса», делингени ол жерленип, үстине топырақ тартылғаннан кейин болады. Оны қәбиринде отырғызып, сораў-жуўап қылыў басланады.

«Оған келинеди», яғный оның алдына сораў-жуўап қылыў ушын кели-неди. Бул исти қылыўға еки қарамтыр көк реңдеги периште келеди. Олардың исимлери Мункар ҳәм Нәкийр болады. Олардың жаратылыўы периштеге де, адамға да уқсамайды.

Мөмин-мусылман адамды қәбирде еки периште сораўға тутқанда, оның ийманы ҳәм солиҳ әмеллери себепли Аллаҳ таала оған жәрдем берип, мықллы сөз бенен беккем қылады. Ол калимаи шәҳәдатты айтыўға мыяссар болады. Бул ҳаққында Аллаҳ таала Қураны Кәриймде де хабар берген екен.

Аллаҳ таала ҳәммемизди әне сондай мықлы сөз ийеси болған бенделери-нен қылсын.

عَنْ أَنَسٍ t، عَنِ النَّبِيِّ ﷺ قَالَ: «إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا وُضِعَ فِي قَبْرِهِ وَتَوَلَّى عَنْهُ أَصْحَابُهُ وَإِنَّهُ لَيَسْمَعُ قَرْعَ نِعَالِهِمْ، أَتَاهُ مَلَكَانِ فَيُقْعِدَانِهِ فَيَقُولَانِ: مَا كُنْتَ تَقُولُ فِي هَذَا الرَّجُلِ؟ لِمُحَمَّدٍ ، فَأَمَّا الْمُؤْمِنُ فَيَقُولُ: أَشْهَدُ أَنَّهُ عَبْدُ اللَّهِ وَرَسُولُهُ. فَيُقَالُ لَهُ: انْظُرْ إِلَى مَقْعَدِكَ مِنَ النَّارِ قَدْ أَبْدَلَكَ اللَّهُ بِهِ مَقْعَدًا مِنَ الْجَنَّةِ، فَيَرَاهُمَا جَمِيعًا، أَمَّا الْمُنَافِقُ وَالْكَافِرُ فَيُقَالُ لَهُ : مَا كُنْتَ تَقُولُ فِي هَذَا الرَّجُل؟ فَيَقُولُ : لَا أَدْرِي ، كُنْتُ أَقُولُ مَا يَقُولُ النَّاسُ فَيُقَالُ: لَا دَرَيَّتَ وَلَا تَلَيْتَ، وَيُضْرَبُ بِمَطَارِقَ مِنْ حَدِيدٍ ضَرْبَةً فَيَصِيحُ صَيْحَةً يَسْمَعُهَا مَنْ يَلِيهِ غَيْرَ الثَّقَلَيْنِ». رَوَاهُمَا الْخَمْسَةُ.

Анас разыяллаҳу анҳудан рәўият қылынады:

«Пайғамбар саллаллаҳу алайҳи ўа саллам:

«Бенде қашан қәбирге қойылса ҳәм ийелери қайтып кетсе, олардың аяқ кийиминиң тақылдағанын еситип турғанында алдына еки периште келип, оны отырғызады ҳәм: «Бул адам – Муҳаммад саллаллаҳу алайҳи ўа саллам ҳаққында не дер едиң?» дейди.

Мөмин болса «Шәҳәдат беремен, ол Аллаҳтың бендеси ҳәм Расули», дейди. Сонда оған: «Дозақтағы орныңа нәзер сал, ҳақыйқатта, Аллаҳ саған оны жәннеттеги орынға алмастырып берди»,  делинеди. Ол екеўин де көреди.

Мунафыққа ҳәм кәпирге болса: «Бул адам ҳаққында не дер едиң?» делинеди.

«Билмедим, адамлар айтатуғын нәрсени айтар едим», дейди. Оған:

«Билмедиң де, (билгенлерге) ергеспедиң де», делинеди ҳәм темирден болған шоқмар менен бир урылады. Сонда сондай қышқырады, инсанлар ҳәм жиннен басқа ҳәмме еситеди», деди».

Бесеўи рәўият қылған.

Бул ҳәдисте Әҳли сүнна ўә жамаъа ақыйдасы бойынша Қуран ҳәм Сүннет пенен сабыт болған ақыйда мәселеси – қәбир сораўы ҳәм азабы ҳақ екени ҳәм оның қандай болыўы ҳаққында сөз кетип атыр.

Бул ҳәдисти дыққат пенен үйрениўимиз ҳәм ондағы ҳәр бир мәселени ақыйда мәнисинде сиңдирип алыўымыз ҳәм ҳәр демимизде ондағы ҳалатты еслеп турыўымыз керек.

Усы биз үйренип атырған ҳәдиси шәрифте әйне қәбирде нелер жүз бериўи ҳаққында сөз кетип атыр. Келиң, оларды бирме-бир үйренип шығайық:

1. Қәбирдеги жаңа көмилген адам өзин көмип кеткенлердиң аяғы-ның даўысын еситиўи. Бул ҳақыйқат ҳәзирги заман илими арқалы да тас-тыйқланады.
2. Қәбир сораўы көмип кетип баратырғанлар қәбирден узақласпас-тан турып-ақ басланыўы.
3. Қәбир сораўы еки периште тәрепинен алып барылыўы.
4. Қәбирдеги адамды отырғызып алып, сораў қылыныўы.
5. Берилетуғын сораўлардан бири Пайғамбар Муҳаммад Мустафа саллаллаҳу алайҳи ўа саллам ҳаққында болыўы.
6. Бул дүньяда мөмин-мусылман болып, ийманы ҳәм әмели орнында болған адам қәбир сораўы ўақтында сергек болып, Пайғамбарымыз саллаллаҳу алайҳи ўа саллам ҳаққындағы сораўға анық, тынық жуўап береди.
7. Мөмин-мусылман адамның анық, тынық жуўабынан кейин сол еки периште оған егер мөмин-мусылман болмағанында, дозақтағы орны қайсы болыўын көрсетиўи. Соң мөмин-мусылманлығы себепли оған жәннет-тен берилетуғын орынды көрсетиўи. Аллаҳ бәршемизди әне сондай бахытлы адамлардан қылсын.
8. Кәпир ҳәм мунафықлар да Пайғамбарымыз саллаллаҳу алайҳи ўа саллам ҳаққында сораўға тутылыўы. «Ол дүньяда бул адам ҳаққында не дер едиң?» деп соралыўы.
9. Кәпир: «Билмесем», деп жуўап бериўи. Тилинде, мусылманман, деп жүрген адам болса «Адамлар не десе, соны айтар едим», деп айтыўы. Демек, Муҳаммад саллаллаҳу алайҳи ўа саллам ҳаққында адамлар не десе, соны айтып жүриў жетерли емес екен. Адамның кеўлинде ол саллаллаҳу алайҳи ўа саллам ҳаққында беккем итиқад болыўы, оны анық билиўи керек екен.
10. Сораўға жуўап бере алмағанынан кейин, кәпир ҳәм мунафыққа қатты сөз айтылып, басына темир шоқмар менен урып, азап бериў басланыўы. «Қәбир азабы» дегени усы болады. Қәбир азабының баяны келеси ҳәдислерде де келеди.
11. Қәбирде темир шоқмардан таяқ жеген кәпир ҳәм мунафықтың датлаўын адамлар ҳәм жинлерден басқа ҳәмме жаратылыстың еситиўи.

Усы нәрселерге толық ийман келтириў ҳәм өмирде еле имкан барында қәбирге киргенде жақсы ҳалда болыўға ылайық ислерди қылыўға өтиў керек.

عَنْ أَسْمَاءَ قَالَتْ: إنَّ النَّبِيَّ r حَمِدَ اللهَ وَأَثْنَى عَلَيْهِ، ثُمَّ قَالَ: «مَا مِنْ شَيْءٍ لَمْ أَكُنْ أُرِيتُهُ إِلَّا رَأَيْتُهُ فِي مَقَامِي هَذَا، حَتَّى الْجَنَّةَ وَالنَّارَ، وَلَقَدْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّكُمْ تُفْتَنُونَ فِي قُبُورِكُمْ مِثْلَ أَوْ قَرِيبَ مِنْ فِتْنَةِ الْمَسِيْحِ الدَّجَّالِ، فَيُقَالُ: مَا عِلْمُكَ بِهَذَا الرَّجُلِ؟ فَأَمَّا الْمُؤْمِنُ أَوِ الْمُوقِنُ فَيَقُولُ: هُوَ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ، جَاءَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَالْهُدَى، فَأَجَبْنَاهُ وَآمَنَّاهُ، هُوَ مُحَمَّدٌ ثَلَاثًا، فَيُقَالُ لَهُ: نَمْ صَالِحًا، فَقَدْ عَلِمْنَا إِنْ كُنْتَ لَمُؤْمِنًا بِهِ. وَأَمَّا الْمُنَافِقُ أَوِ الْمُرْتَابُ فَيَقُولُ: لَا أَدْرِي، سَمِعْتُ النَّاسَ يَقُولُونَ شَيْئًا فَقُلْتُهُ».رَوَاهُ الشَّيْخَانِ وَالنَّسَائِيُّ.

Асма разыяллаҳу анҳадан рәўият қылынады:

«Нәбий саллаллаҳу алайҳи ўа саллам Аллаҳға ҳамд сәне айтқаны-нан соң былай деди:

«Әлбетте, мен өзиме көрсетилмеген ҳәр бир нәрсени усы мәканым-да көрдим. Ҳәтте жәннет ҳәм дозақты да. Маған сизлер әлбетте, қәбирлериңизде Масиҳи Дәжжәлдың фитнасышелик яки соған жақын фитнаға ушыраўыңыз ўаҳий қылынды.

«Бул адам ҳаққында қандай илимиң бар?» делинеди. Мөмин яки анық исенген адам:

«Ол Аллаҳтың Расули Муҳаммад. Бизге ашық-айдын баянатлар ҳәм ҳидаят пенен келди. Биз оның (шақырығына) жуўап бердик ҳәм оған ергестик. Ол Муҳаммад», деп үш мәрте айтады. Сонда оған:

«Солиҳ ҳалыңда уйқлайбер. Биз сениң оған қатты исениўиңди билер едик», делинеди.

Мунафық яки шубҳалы адам болса: «Билмеймен. Адамлар бир нәрсе дегенин еситип едим. Соны айтқанман», дейди».

Еки шайх ҳәм Насаий рәўият қылған.

Пайғамбарымыз саллаллаҳу алайҳи ўа саллам усы ҳәдисте келген гәплерин Кусуф намазынан кейин қылған хутбасында айтқан.

Кусуф намазына тийисли ҳәдиси шәрифлерди үйренгенимизде Пайғам-барымыз саллаллаҳу алайҳи ўа салламға сол намазды бир оқыўында көп нәрселер ашылғанлығы ҳәм олардан айырым үлгилер де айтып өтилген еди.

Бул ҳәдиси шәрифте болса сол ашылған нәрселерден қәбир сораўына тийисли бөлеги келтирилип атыр.

Бул ҳәдистен алынатуғын пайдалар:

1. Қәбир фитнасы Дәжжәлдың фитнасы яки оған жақын бир фитна екени. Буннан оған зинҳар итибарсызлық пенен қараўға болмаслығы келип шығады.
2. Мөмин, анық исенген адамның

«Ол Аллаҳтың Расули Муҳаммад. Бизге ашық-айдын баянатлар ҳәм ҳидаят пенен келди. Биз оның шақырығына жуўап бердик ҳәм оған ергестик», деп жуўап бериўи де итибарға ылайық ҳалат.

Демек, аўызда «Муҳаммад Аллаҳтың Расули», деген менен шекленип болмас екен. Ол Аллаҳ тәрепинен нелер келтиргенин де жақсы билиў керек екен. Ол шақырған нәрсеге «ләббәй» деп жуўап бериў ҳәм ол саллаллаҳу алайҳи ўа салламға ергесиў де керек екен. Бул болса Ислам динине толық итиқад ҳәм әмел қылыў менен болады.

• Периштелердиң  мөмин адамға, оның анық ҳәм исенимли жуўа-бынан кейин «Солиҳ ҳалыңда уйқлайбер. Биз сениң оған қатты исениўиңди билер едик», деўинен еки жуўмақ шығады:

Бириншиси: Қәбир сораўынан кейин мейит қыямет қайым боламан дегенше уйқлап турады.

Екиншиси: Қәбирдеги сораў бир нәрсени билиў ушын емес, билип болынған нәрсени бендениң өзине мойынлатыў ушын болады.

• Мунафық, динге исеними беккем ҳәм мықлы болмаған адамның қәбир сораўына:

«Билмеймен. Адамлар бир нәрсе дегенин еситип едим. Соны айтқан-ман», деп жуўап бериўинде турмыста Пайғамбарымыз саллаллаҳу алайҳи ўа саллам ҳәм Ислам ҳаққындағы адамлардан еситкен гәпин тилинде ғана айтып, өзин мусылман санап жүргенлердиң ҳәммеси мунафық ҳәм шубҳа ийеси екенлиги аңланады.

Аллаҳ усыларға уқсаўдан Өзи сақласын.

 عَنِ ابْنِ عُمَرَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا، عَنِ النَّبِيِّ r قَالَ: «إِنَّ أَحَدَكُمْ إِذَا مَاتَ عُرِضَ عَلَيْهِ مَقْعَدُهُ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ، إِنْ كَانَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَمِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ، وَإِنْ كَانَ مِنْ أَهْلِ النَّارِ فَمِنْ أَهْلِ النَّارِ، فَيُقَالُ: هَذَا مَقْعَدُكَ حَتَّى يَبْعَثَكَ اللهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ». رَوَاهُ الْخَمْسَةُ إِلَّا أَبَا دَاوُدَ.

Ибн Умар разыяллаҳу анҳумадан рәўият қылынады:

«Нәбий саллаллаҳу алайҳи ўа саллам:

«Қашан сизлерден бириңиз өлсе, азанлы кеш оған орны көрсетип турылады. Егер жәннет әҳлинен болса, жәннет әҳлинен. Егер дозақ әҳлинен болса, дозақ әҳлинен. Ҳәм оған: ­ «Аллаҳ сени қыямет күни қайта тирилтиргенше, мине усы сениң орның болады», делинеди», деди».

Бесеўинен тек Әбиў Даўыт рәўият қылмаған.

Қәбирде жатып, азанлы кеш бул гәплерди еситиў мөмин-мусылман бенде ушын кәни раҳат болып, мунафық ҳәм гүнакар бенде ушын болса қәбир азабының бир бөлеги болады.

عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا قَالَ: مَرَّ رَسُولُ اللهِ r بِقَبْرَيْنِ، فَقَالَ: «إِنَّهُمَا لَيُعَذَّبَانِ، وَمَا يُعَذَّبَانِ فِي كَبِيرٍ، أَمَّا أَحَدُهُمَا فَكَانَ لَا يَسْتَبْرِئُ مِنْ بَوْلِهِ — وَفِي رِوَايَةٍ: لَا يَسْتَتِرُ مِنْ بَوْلِهِ — وَأَمَّا الْآخَرُ فَكَانَ يَمْشِي بِالنَّمِيمَةِ». ثُمَّ أَخَذَ جَرِيدَةً رَطْبَةً فَشَقَّهَا نِصْفَيْنِ، ثُمَّ غَرَزَ فِي كُلِّ قَبْرٍ وَاحِدَةً، ثُمَّ قَالَ: «لَعَلَّهُ يُخَفَّفُ عَنْهُمَا مَا لَمْ يَيْبَسَا» رَوَاهُ الْخَمْسَةُ.

Ибн Аббас разыяллаҳу анҳумадан рәўият қылынады:

«Расулуллаҳ саллаллаҳу алайҳи ўа саллам еки қәбирдиң қасынан өтти ҳәм:

«Бул екеўи азапланып атыр. Үлкен нәрсе ушын азапланып атырғаны жоқ. Аўа! Олардан бири сидиктен пәкленбес еди», деди».

Басқа бир рәўиятта:

«Сидигинен тосынбайтуғын еди, басқасы болса гәп тасып жүрер еди», деди. Соң бир ҳөл шақаны алып, екиге бөлип, ҳәр бирин биреўден қәбирге суғып қойды-да:

«Қәнекей, екеўи қурығанша, ол екеўинен (азап) жеңиллетип турыл-са», деди», делинген.

Бесеўи рәўият қылған.

Қәбир азабы бар нәрсе екен. Енди сол еки шахстың не себептен қәбир азабына дуўшар болғанын бир ойлап көрейик.

Сол еки киши нәрсеге соншама қәбир азабы болса, үлкен гүналарға қаншама қәбир азабы болар екен?!

وَ لِلْشَّيْخَيْنِ وَ النَّسَائِيِّ: كَانَ رَسُولُ اللهِ r يَدْعُو: «اللَّهُمَّ إنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ، وَ مِنْ عَذَابِ النَّارِ، وَ مِنْ فِتْنَةِ الْمَحْيَا وَ الْمَمَاتِ، وَ مِنْ فِتْنَةِ الْمَسِيحِ الدَّجَّالِ».

Еки шайх ҳәм Насаий рәўият қылған ҳәдисте:

«Расулуллаҳ саллаллаҳу алайҳи ўа саллам: «Ҳәй Аллаҳым! Сениң менен қәбир азабынан, дозақ азабынан, тирилик ҳәм өлим фитнасынан ҳәм Масийҳуд Дажжалдың фитнасынан пана сорайман» деп дуўа қыла-туғын еди», делинген.

Демек, бул ҳәдиси шәрифте зикири келген нәрселер, тийкарынан, қәбир азабы да бар нәрсе. Биз де Пайғамбарымыз саллаллаҳу алайҳи ўа салламға ергесип, усы нәрселерден, тийкарынан, қәбир азабынан пана сорап турыўымыз керек.

عَنْ هَانِئٍ مَوْلَى عُثْمَانَ t قَالَ: كَانَ عُثْمَانُ إذَا وَقَفَ عَلَى قَبْرٍ بَكَى حَتَّى يَبُلَّ لِحْيَتَهُ، فَقِيلَ لَهُ: تُذْكَرُ الْجَنَّةُ وَ النَّارُ فَلَا تَبْكِي، وَ تَبْكِي مِنْ هَذَا؟ فَقَالَ: إنَّ رَسُولَ اللهِ r قَالَ: «إنَّ الْقَبْرَ أَوَّلُ مَنْزِلٍ مِنْ مَنَازِلِ الْآخِرَةِ، فَإِنْ نَجَا مِنْهُ فَمَا بَعْدَهُ أَيْسَرُ مِنْهُ، وَ إِنْ لَمْ يَنْجُ مِنْهُ فَمَا بَعْدَهُ أَشَدُّ مِنْهُ». قَالَ: وَ قَالَ رَسُولُ اللهِ r: «مَا رَأَيْتُ مَنْظَرًا قَطُّ إلَّا الْقَبْرُ أَفْظَعُ مِنْهُ». رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ.    

Усман разыяллаҳу анҳудың маўласы Ҳаниътан рәўият қылынады:

«Усман қашан қәбир үстине келсе, жылар еди ҳәттеки сақалы ҳөл болып кетер еди. Оған:

«Жәннет ҳәм дозақты зикир қылып атырсаңба? Жылама. Соған жылайсаңба?» делинди. Сонда ол:

«Расулуллаҳ саллаллаҳу алайҳи ўа саллам: «Қәбир ақырет мәнзил-лериниң әўелгиси. Оннан нажат тапса, оннан кейингилери оннан аңсат. Егер оннан нажат таппаса, кейингиси оннан көре қатты», деген.

Расулуллаҳ саллаллаҳу алайҳи ўа саллам:

«Қәбирден де қорқынышлырақ болған жерди көрмедим», деган», деди».

Термизий рәўият қылған.

Аўа, қәбир ең қорқынышлы орын. Пайғамбарымыз саллаллаҳу алайҳи ўа саллам көп қорқынышлы жерлерди, тийкарынан, дозақты да көрген. Бирақ ол саллаллаҳу алайҳи ўа салламның хабар бериўинше, ҳеш бир жер қәбирдей қорқынышлы емес екен.

Нөкис Муҳаммад ибн Аҳмад ал-Беруний орта арнаўлы ислам билим журты оқытыўшысы Қ.Смамутов